Yusuf Kaynak

Ev gotar rewşa heya salên 1990'î ya Hollanda û Swedê tîne ber çavan û nîqaş dike..

Li Hollandayê, di salên 1990'î de nêzîkî 40,000 Kurd û di salên 2022'an de zêdetirî 200.000 Kurd dijiyan: ji sed hezar zêdetir Kurdên bakur, heftê hezar ji başûr û sîh hezar ziyatir ji rojava û ji rojhilat. Jimareyên fermî nikarin ji bo destnîşankirina hejmara wan werin bikar anîn. Ji ber ku hikûmeta Hollandayê Kurdan wekî kêmneteweyek etnîkî ya cuda nas nake û wan wekî beşek ji zêdetirî 170.000 Tirkên ku di salên 1990'î de li vir bi qanûnî dijiyan dibîne, di salên 2022'an de hejamara Tirkan li Hollandê nêzikî 500.000 e ji çar yek Kurd in (125.000), qet hejmara wan a Kurd nehatiye jimartin. Encama wê yekê ku hikûmet Kurdan wekî kêmneteweyek nas nake ev e ku ew îmkanên ku ji bo kêmneteweyên din li Hollandayê hatine peyda kirin, wekî perwerdehiya bi ziman û çanda xwe, bernameyên radyo û televîzyonê bi zimanê xwe, û yên wekî wan, nînin.

Ev berevajî rewşa li Swêdê, ku li wir Kurdan van îmkanan hene. Tevî ku Kurd ji hêla hejmarî ve ji Yewnanî, Îtalî û Spanyolên li Hollandayê dijîn, ku xwedî demjimêrên weşanê ne, komek mezintir in. Tenê komek ji penaberên Kurd ên ji Iraqê ne, ku li ser vexwendina hikûmeta Hollandayê li Almere dijîn û bi ziman û çanda xwe perwerde dibin. Wekî kêmnetewe, Kurd dikarin bi Berberan re, komek kêmneteweyî ji Fasê, ku ew jî xwedî ziman û çanda xwe ne, werin berhev kirin. Lêbelê, li Hollandayê, bernameyên radyoyê ji bo Berberan têne pêde kirin, lê ne ji bo Kurdan. Tenê li Lahey/Den Haagê Koçber Televîzyon Mos mehê 10 hûrdeman ji bo Bultena Nûçeyan a bi Kurdî di navbera salên 1985 û 1988an de derbas dike. Li Den Haagê jî, me di salên dawî de dît xebatkarên civakî ji bo Kurdan têne tayîn kirin. Kurdên di siyesata şaredarîyê de cih digrin.

Em çi sedemeke nabînin ku çima Kurdên ji Tirkiyeyê wekî kêmneteweyeke etnîkî neyên naskirin û negihîjin bernameyên radyo û TV-yê bi zimanê xwe. Di nav me de hewcedariyek lezgîn bi bernameyên weha heye. Bi rastî jî mêrên Kurd ên ji Tirkiyeyê (Kurdistana Tirkiyeyê) bi Tirkî diaxivin, lê ev bi gelemperî tenê jibo kesên ku piştî dibistana seretayî xwendina bilind xwendine derbas dibe. Ji ber vê yekê ew dikarin bernameyên ji bo Tirkên li Hollanda bişopînin, lê ew xwe bi Tirkan û berjewendiyên Tirkiyeyê ve girê nadin. Jinên Kurd yên ji Kurdistana Tirkiyeyê pir caran nexwende ne û bi zorê dikarin bi Tirkî biaxivin, mîna ku Kurdên ji Îran, Iraq û Sûriyeyê nikarin. Lêbelê, ev komên yên paşîn beşek e girîng a ku kêmneteweya Kurd li Hollanda pêk tînin.

Em bawer dikin ku Kurdên ku li Hollandayê dijîn mafê wan heye ku bernameyên xwe yên radyo û TV-yê hebin. Dibe ku hejmareke nerazîbûn li hember dayîna wextê weşanê ji bo Kurdan hebin: wek; a. "Zaravên cûda yên Kurdî hene". Ev ne hewce ye ku nerazîbûn be. Li Hollandayê zaravên cûda jî têne axaftine. "Kurmancî" ya fermî ya Kurdî hema hema ji hêla her kesî ve tê axaftin û di her rewşê de tê fêhmkirin. Ew texmîna ku zehmet e ku meriv kesekî bibîne ku hemî zaravên Kurdî fêr bibe xelet e. Ji ber ku piraniya kêmneteweya Kurd li Hollanda bi Kurmancî diaxivin û hema hema hemî Kurd jî vê zaravayê fêhm dikin. b. "Kurmancî dê nebe zimanek fermî". Em pêwîst nabînin ku îspat bikin ku Kurdî zimanekî fermî ye. Ger zimanê Berberî wek zimanekî fermî were hesibandin, ev yek bê guman ji bo zimanê Kurdî jî derbas dibe (û me jî wêjeyeke nivîskî ya kevneşopî heye). Kurd ji bo zarokên xwe dersên ziman û çanda xwe dixwazin. Çima wekî sêyemîn koma mezin a kêmneteweyan, Kurd jî ji îmkanên ji bo kêmneteweyan sûd wernagirin.

Zarokên Kurd yên li Hollandayê mezin dibin ji ziman û çanda xwe ya dayikê dûr in. Li dibistanê dersên zimanê Tirkî û carinan jî dersên çanda Tirkî distînin. Di bersivê de, gelek Kurd tenê zarokên xwe dişînin perwerdehiya Hollandayê, ji ber ku alternatîfên din tune ne. Ji ber vê yekê zarokên Kurd di temenê biçûk de dikevin tengasiyên cidî. Ew di navbera van formên perwerdehiyê yên piralî de diçin û tên. Zarokekî deh salî li malê bi Kurdî û li dibistanê bi Tirkî û Hollandî diaxive, û heke ew neçar be ku di pola 5emîn a dibistana seretayî de yek an du zimanên nûjen ên din fêr bibe, ev ji bo zarokekî 10 heta 12 salî tê wateya zehmetiyên zêde

Paşxaneyên çandî yên pir cuda û her wiha ji welatekî cîhana sêyem bûn, rewşek nebaş ji bo zarok diafirînin. Zarokên biyanî bi gelemperî di dibistanên reş û spî de dixwînin. Ji ber cudakariya di navbera zarokên Hollandî û biyanî de, zarokên biyanî pir caran performansa wan xirabtir e, nasnameya xwe winda dikin û fêrî girtina berpirsiyariyê nabin. Ew bi paşxaneyên xwe yên çandî re dikevin nakokiyê û beşdarî vandalîzma sûka dibin. Ev gotar ne li ser mezinkirina zarokane, lê lêkolînek taybetî li ser rewşa zarokên Kurd bi lezgînî hewce ye.

Zarokên Kurd yên ku li vir li Hollandayê ji dayik dibin, ji aliyê dê û bavên xwe ve navên Kurdî nadin wan, ji ber ku navên Kurdî li Tirkiye qedexe ne. Ev yek weke qedexe li Hollandayê jî derbas dibe. Hûn dikarin li her şaredarîyê û nexweşxaneyeke li Hollandayê navnîşeke navên Tirkî bibînin. Her kes hîngê neçar navekî Tirkî bigre. Konsulxaneyên Tirkî navên li derveyî van lîsteyan qebûl nakin. Ev ji bo her kesê ku pasaporta Tirkî heye derbas dibe. Dibe ku ev pêkanînên skandalî li Tirkiyeyê wekî normal werin hesibandin, lê em fêm nakin ka qanûnên Tirkîyê çawa dikarin li Hollandayê werin sepandin. Bi raya me, Tirkiyê li vir jî siyaseta xwe ya asîmîlasyonê dişopîne da ku nasnameya Kurd ji holê rake. Em bang li hikûmeta Hollandayê û hemî saziyên demokratîk dikin, ku ew yê girîngiyê didin mafên kêmneteweyan, ku ew jî xwe ji bo gelê Kurd pabend bikin.

KURDAN ÇI MAF LI SWÊDÊ WERGIRTIN?

1-Stargeha zarokan: Ev tenê stargeha zarokên Kurd ên 1-5 salî ye. Zarok li vir têne lênêrîn û ji mamosteyên Kurdî û Swêdî perwerdehiyê dibînin.

2- Wêjeya Zarokan: Her sal, bi dehan pirtûk bi zimanê Kurdî têne çapkirin û pirtûk ji Swêdî û zimanên din ji bo zarokên Kurd li Swêdê têne wergerandin. Her wiha ew bi piştgiriya hikûmetê pirtûkên zarokan ên ku ji hêla nivîskarên Kurd bi xwe ve hatine nivîsandin çap dikin.

3- Pirtûkên Dersê: Ji bo dibistanên seretayî, gelek pirtûk bi zimanê Kurdî têne çapkirin û li gelek dibistanan têne belavkirin. Ev pirtûk li Swêdê wekî materyalên hînkirinê têne bikar anîn.

4- Pirtûkên Alîkariyê: Li Swêdê, 12 pirtûkên alîkariyê ji bo dibistanên dewletê yên Swêdê agahdarî û çîrokên li ser Kurdan û Kurdistanê dihewînin.

5- Pirtûk ji bo Mezinan: Her sal, Wezareta Çand û Perwerdehiyê alîkariya nivîskarên Kurd dike ku berhemên xwe (wek roman, çîrok, gotar û hwd.) çap bikin.

6- Dibistana Mamostetiya Zimanê Kurdî: Ev dibistan bi Zanîngeha Stockholmê ve girêdayî ye. Piştî lîseyê, mirov 2,5 salan vê perwerdeyê dişopîne û dû re mirov dikare xwe wekî mamosteyê namzet bi nav bike. Ev mamoste zarokên Kurd perwerde dikin. Ev ji bo Kurdên li rojavayê Ewropayê mînakeke bêhempa ye.

7- Wergêrên Kurdî: Kurdên ku li Swêdê dijîn bi rêya van wergêran pirsgirêkên xwe çareser dikin. Van wergêrên ku bi Kurdî diaxivin carinan wekî pedagogên civakî tevdigerin.

8- Federasyona Karkerên Kurd: Tenê Federasyona Karkerên Kurd a ku bi fermî hatiye damezrandin li Swêdê ye. Swêd vê rêxistinê wekî Konsulxaneya Kurd dibîne.

9- Klûba Werzîşê ya Kurdî: Werzîşa Kurdistanê beşdarî lîga Swêdê dibe û ji hêla Kurdan ve wekî "Tîma Neteweyî" tê hesibandin. Ew ji Wezareta Ciwan û Werzîşê ya Swêdê piştgirî werdigire.

10- Weşan: Radyo û TV-ya Swêdê her sal bi dehan bernameyan li ser Kurdan û pirsa Kurd bi Kurdî û Swêdî diweşînin.

11- Zimanê Kurdî: Hikûmeta Swêdê zimanê Kurdî wekî zimanek fermî û edebî dibîne. Wezareta Karûbarên Koçberiyê ya Swêdê, digel Wezareta Karûbarên Civakî, du pirtûk bi Swêdî li ser Kurdan weşandin. Ev pirtûkên fermî ne ku hatine çapkirin.

12- Pirsa Kurd: Ev mijar her sal li parlementoya Swêdê tê nîqaşkirin. Hemû partîyên sîyasî yên ku di parlementoyê de fraksiyoneke wan heye, li ser pirsgirêka Kurd nêrînên xwe didin. Swêd penaberên Kurd ji hemû beşên Kurdistanê qebûl dike û piştgirîya xwe ji bo komên sîyasî yên Kurd li Swêd û derveyî welêt (Swêd) nîşan dide. Di qada navneteweyî de ew mafên kêmneteweyan li Tirkiye û herêmê diparêze.

Ev mafên ku Kurd li Swêdê hene ne, ji ber vê yekê ew jê re dibêjin modela Swêdê. Em van mafan li Hollandayê jî dixwazin; em çawa dikarin çandek û gelekî ji xetera wêrankirinê rizgar bikin? Zû pir dereng!.

Encam: Ev gotar ji broşûrek bi sernavê "Nasîna Kurdên li Hollanda û Hin Daxwazên Kurdan ji Vî Welatî" ya sala 1985an hatiye girtin. Nifûsa Kurd, ku wê demê pir kêm bû cil hezar, niha bi du sed hezaran tê jimartin, wekî ku me di paragrafa yekem de behs kir. Modela Swêdê ji bo Kurdên li Hollanda ne guncaw hat dîtin, û paşê hin derfet ji bo Kurdan jî hatin vekirin; bo nimûne, xebatkarên karen civakî, wergêr ji bo Kurdan, komeleyên girseyî, mizgeft û heta klûbên werzîşê ji bo çalakiyên xwe piştgiriya madî û exlaqî distînin. Di destpêkê de, ev maf tunebûn. Niha, dema me bikaranina medyaya civakî şûna piraniya van mafan wê girtiye.

Têbinî: Li Tirkiyeyê, ku 20- 25 milyon Kurd lê dijîn, heta niha ji bo zarokên Kurd li seran serî Tirkiyê kreşek Kurdî jî tune ye; mafên ku dewleta Swêdê daye 50- 100 hezar Kurdan jî li Tirkiyeyê jî nayên behskirin.

Yusuf Kaynak, Lahey, 01.07.2025