Yusuf Kaynak 

Dîroka Kurdî
Zimanê kurdî ji şaxê îranî yê malbata hind û ewropî tê. Ew bi gelemperî wekî zimanên îranî yên
bakur-rojavayî û zimanên navîn ên di navbera bakur-rojava û başûrê rojavayê Îranê de ji hêla hin
zanyaran ve têne binav kirin.

Zimanzan hîn jî li ser wê yekê li hev nakin ku Kurdî malbateke zimanên Kurdî ye ku ziman û
zaravayên cihê dihewîne yan na!?. Lê fikra ku ew ne zarava ne, ji ber ku kurd bi zaravayên cuda
dikarin di demeke pir kin de ji hev fam bikin û biaxivin, zêdetir piştgirî dibîne. Kurmancî
zaravayê/zimanê ku herî zêde tê axaftin e, Soranî ji ber cihê wê yê berfireh li başûrê Kurdistanê pêş
ketiye; Zazakî belkî kevintirîn zaravayê kurdî ye ku bi zimanê Avestayî ve girêdayî ye, jê re dibêjin
ziman.

Heta destpêka sedsala 20an ku edebiyata gelêrî herî zêde pêşketiye, berhemên edebî yên bi Kurdî bi
piranî tenê bi helbestê hatine sînordarkirin. Îro du zaravayên kurdî yên nivîskî yên sereke Kurmancî
û Soranî ye. Soranî digel Erebî yek ji du zimanên fermî yên Iraqê ye û di belgeyên siyasî de bi tenê
wek 'Kurdî' tê binavkirin.

Kurdî li ser sê zaravayên sereke ye: Kurmancî (Kurdiya bakur) û Soranî (Kurdiya navendî) û
Hewramanî (Kurdiya başûr). Hewramanî û Zazakî (dimilî) wek şaxên kurdî yê herî girîng tên dîtin.
 

Kurdiya Bakur – Kurmancî
Kurmancî niha zimanê kurdî yê herî zêde tê axaftin e. Li Tirkiye, Sûriye, Îraq û Îranê û her wiha li
Sovyeta berê, Anatoliya Navîn, Lubnan, Xorasan, Îsraîl û Ewropayê jî tê axaftin. 25 milyon Kurd
Kurmancî diaxivin. Ji salên 1930an vir ve Kurmancî bi piranî bi alfabeya latînî tê nivîsandin.
Kurmancên bakurî-Kurdîaxêv bi giştî ji %60ê hemû Kurdan pêk tên;

Kurdiya Navîn – Soranî
Soranî zaravayek/zimanekî Kurdî ye ku li başûrê Kurdistanê/ Herêma Xweser a Kurd û Rojavayê
Îranê/Rojhilatê Kurdistanê bi qasî deh milyon kes pê diaxivin. Alfabeya wan bi giştî dişibihe
alfabeya Farisî (herfên Kurdî ji alfabeya erebî hatin çêkirin), lê vê dawiyê bi alfabeya Kurdî-latînî tê
hînkirin. Kurdiya navendî ya Soranî ji aliyê nêzîkî %30ê piraniya kurdên Iraq û Îranê ve tê axaftin;

Kurdiya Başûr – Hewramanî
Hewramanî xwediyê gelek taybetmendiyan e û mînakeke hê kevntir îfade parastiye. Li rojavayê
Îranê (rojhilatê Kurdistanê) û bakurê rojhilatê Iraqê (başûrê Kurdistanê) û deverê curbecur ên Îranê
û li herêma Enqereyê (Şêx Bizinî) tê axaftin. Ziman li herêmên rojhilat de di bin bandora Farisî de
ye.

Lêkolîner/zimannas li ser sedemên cudabûna zimanên kurdî yên koma rojavayî ya îranî û zaravayên
cuda yên kurdî meraq dikin. Ev cudahî, wek ku dibêjin, bi taybetî di farisî de diyar dibe, lê ya dawî
ji heman koma rojavayî ye û zêdetirî 2570 sal e ku zimanê fermî yê Îranê ye.

Koka din a vê dawiyê ya Goranî, Kurdiya navendî ye, lê ji ber kêmbûna zimanê wê yê axaftinê li
Iraq û Kurdistana Navendî û bakurê Îranê ketiye xeterê.

Zimanê Goranî ku demekê zimanekî edebî, destanî û helbestî bû ku di qesra çend sultanên Kurd de dihat axaftine, di wê demê de zimanekî pirr bi prestîj bû û ji aliyê Kurdên rojhilat ve dihat tercîhkirin, dixuye ku ji alî Kurmancî de ji dest hatiye girtin û hinek hêman lê mane. Wendabûna van sultanên berê yên otonom di pêvajoya damezrandina netewe-dewletê de, ango piştî Şerê Cîhanê yê Yekem, derbeke kujer li pratîka zimanaxivê Goranî.
 

Di encamê da
Tesnîfkirineke zelaltir ya zimanê kurdî, ango kurdî yan zimanên kurdî, nehatiye kirin. Yê wê bikin
kurd, fîlolog û zanîngehên wan in.

Pirsgirêkên wek kurdî û zaravayê ne pirsgirêk in ku heta dewlet nebe xwedî îmkan û statûyê çareser
bibe.

Ev pirsgirêk bi sedsalan e, her çend zanistî ewqasî bi pêş ketibe jî, ji ber ku kurd ji sazî û rêxistinên
zimanê modern bêpar in, heta niha nekarîne çareser bikin. Piştî wê, belkî ev derfet li Herêma
Xweser a Kurd derkeve û dem têra xwe ji bo çareserkirina van pirsgirêkan were veqetandine.

Wek çareserî
Bi kêmkirina gelek zaravayên zimanê Kurdî bi kêmanî sê zaravayan, di dema xwe de zimanek
çêdibe, bi daxistina wî bo zaravayên yekgirtî, xweser û serbixwe û dûv re jî dibe du zarava.

Di mijareke din a girîng de divê sazî û kesên zanistî erka standardkirina alfabe û zimanên heyî
bikin. Van lêkolînan, li şûna lêkolînên takekesî, divê zanîngehê bi afirandina derfetan di astên
akademîk de bi afirandina ramana hevbeş û saziyên hevbeş bêyî wendakirina demê bi rê ve bibin.
Bi saya van lêkolînan pêşketin û yekitiya zimanê kurdî di pêşerojê de wek berhema xebateke hevpar
derdikeve pêş.

Berhemên herî baş bi nirxandina îmkan û derfetan bêyî windakirina demê bi zimanê herî baş tên
nivîsandin.

Divê mirov ji ya hêsan, ne ji ya dijwar destpêbike û ji zaravan derbasî ziman an jî zimanên hevpar
bibe. Gelek zehmetî hene, lê ger di destpêka her tiştî de welatekî azad hebe, xebatên akademîk ji bo
pirsgirêkên wusa ne. Ya herî girîng, lêkolînên kesane dikarin rê li ber lêkolînên hevbeş ên pêşerojê
vekin.

Drs. Yusuf Kaynak, Den Haag, 20-02-2022