Yusuf Kaynak

Çend salan berê ramanên xwe yên li ser aboriya Tirkiyeyê li vir parve kiribûn. Ez naxwazim heman hestan dubare bikim, lê divê ez pêşî bibêjim ku ew sal bi awayekî bêveger di dîrokê de winda bûne.

Veberhênanên nû li welêt nayên dîtin û Tirkiyeyê balkêşiya xwe wekî veberhênanek winda kiriye. Tenê tiştê winda dibe zindîbûna deverên geştiyariyê di mehên havînê de ye û geştiyarên Ereb, Faris û Rûsî ên berê li dora xwe digeriyan nayê dîtin. Divê ev bêdengî wekî nîşanek bextê baş neyê hesab kirin.

Geşbûna aborî ya salên dawî hêdî hêdî cihê xwe dide sekinandinê. Berî her tiştî, Tirkiye welatek e ku dixwaze rewşa xwe ya jeopolîtîk ji bo berjewendiya xwe bikar bîne. Heta ku Rojhilata Navîn, û bi rastî Rojhilata Nêzîk, û cîhana Îslamî di kaoseke domdar de bimînin, ev rewşa jeopolîtîk ne guncaw e; berevajî vê, ew dikare bibe sedema berevajîbûnê. Ger hûn pêşbînî nekin ka dê çi bibe û tedbîran bigirin, hûn ê ji hêla bayê ve werin birin û ber bi her alî ve werin avêtin. Tenê par, şerên Îsraîl û Xezzeyê hatin ber deriyê we. Niha, Tirkiye wekî welatekî ku ji aloziya li Rojhilata Navîn sûdê ji aliyê aborî ve werdigire tê hesibandin. Asta vê sûdwergirtinê dibe ku bi rola ku welatên cîran û hêzên cîhanî didin Tirkiyeyê ve girêdayî be. Ji bilî destkeftiyên aborî, Tirkiye heta radeyekê bi manevrayên siyasî xwe ji tofanê diparêze. Lê her çend bandora pêlên demkurt ne diyar be jî, ew di nav pevçûnên tund de asê maye, ji ber ku Sûriye, mîna bûmerangê, her kesê ku pêşkêşî wê dike dikişîne. Ev xeter hîn jî heye. Ji ber vê yekê Tirkiye bi xîretkêşiya pereyên germ, bi faîzên bilind pereyan berhev dike, lê ji ber tirsa veberhênanê nikare rasterast veberhênanê bikişîne. Hemî zehmetiyên aborî, mûçeyên kêm, enflasyona her bilind û bêkariya bilind hemî hêviyên ji bo aboriya Tirkiyeyê dihêlin biharên din. Pirsgirêkên aborî yên Tirkiyeyê ji faktorên bingehîn ên wekî enflasyona bilind, bêkarî di sektorên pîşesazî û xizmetguzariyê de, û deynê derve derdikevin.

Pirsgirêkên aborî yên Tirkiyeyê ji faktorên bingehîn yên wekî enflasyona bilind, bêkarî ya bilind û deynê derve derdikevin. Enflasyona bilind ya ku di salên dawî de hatiye jiyîn bûye sedema zêdebûna bilez ya bihayên xerîdaran, kêmkirina hêza kirîna takekesan û qelskirina aramiya aborî. Rêjeyên bêkariyê yê bi taybetî di nav nifûsa ciwanan de, di nav Kurdên bakur de pir pir bilind e, ku bandoreke neyînî li ser mezinbûna aborî û refaha civakî kiriye. Wekî din, deynê derve qelsiya aborî zêde dike û ji ber guherînên rêjeya danûstandinê di vegerandina deynan de pir zehmetiyan diafirîne.

Pirsgirêkek din jî newekheviyên herêmî û nebûna domdariyê ye. Her çend pêşkeftina aborî bi gelemperî li bajarên mezin kom bibe jî, pêşkeftina li deverên gundan li paş dimîne. Faktorên wekî pirsgirêkên avahîsaziyê di sektora çandiniyê de, rêveberiya bêbandor ya çavkaniyên avê, û guherîna avhewayê bandoreke neyînî li ser çalakiya aborî ya gundan dikin. Wekî din, pirsgirêkên hilberînê di sektorên pîşesazî û xizmetguzariyê de û nebûna nûjeniya teknolojîk domdariya mezinbûna aborî tehdît dikin. Çareserkirina van pirsgirêkan reformên aborî yên berfireh û plansaziya stratejîk hewce dike.

Enflasyon ya ku behsa zêdebûna asta bihayên giştî dike ku rasterast bandorê li hêza kirîna xerîdaran dike. Dema ku enflasyon zêde dibe, û bi heman mîqdara pereyan kêmtir tişt û xizmet dikarin werin kirîn. Ev yek dibe sedem ku xerîdar/mişterî xercên xwe sînordar bikin û asta jiyana xwe kêm bikin. Enflasyona gelek bilind bi taybetî ji bo kesên bi dahatên sabît wekî teqawîdbûyî û komên bi dahata kêm/ kêm-dahatan pirsgirêk e, ji ber ku dahatên wan pirr caran bi zêdebûna bihayê re nagihîjin hev.

Wekî din, enflasyon nirxa teserûfan kêm dike. Dibe, ku mirov hewl bidin teserûfên xwe xerc bikin, an jî veberhênanên xeternak bikin da ku pêşî li windakirina nirxa pereyên xwe bi demê re bigirin. Ev dikare nezelaliya aborî zêde bike û bibe sedema rêjeyên teserûfê yên kêmtir. Dema ku pargîdanî/ şîrket neçar dimînin zêdebûna lêçûnan bi rêya bihayan veguhezînin, ev dikare bandorek neyînî li ser daxwaza xerîdaran bike û mezinbûna aborî sînordar bike. Di encamê de, enflasyon bandorên neyînî li ser kesan û him tenduristiya giştî a aboriyê dike, polîtîkayê diravî ên hişk û dîsîplîna darayî hewce dike.

Pirsgirêka deynê Tirkiyeyê ji astên bilind yên deynê navxweyî û derveyî derdikeve holê. Çareseriya vê pirsgirêkê dikare li ser çend stratejiyên sereke be. Berî her tiştî, divê dîsîplîna darayî were bidestxistin. Rêvebiriya bi bandor a xercên giştî, kêmkirina kêmasiya budçeyê û zêdekirina dahatên bacê kevirên bingehîn yên vê pêvajoyê ne. Wekî din, reformên bacê û têkoşîna li dijî xapandina bacê dikarin bibin alîkar ku darayîya giştî xurt bibe!. Teşwîqên ji bo sektora taybet ji bo piştgiriya mezinbûna aborî ya daîm û baştirkirina hewaya veberhênanê dikarin domdariya deynê zêde bikin.

Xurtkirina têkiliyên darayî ên navneteweyî û baştirkirina rêveberiya deynê derve ji bo çareserkirina pirsgirêka deynê derve pir girîng in. Divê tedbîr werin girtin da ku rîskên rêjeya danûstandinê kêm bikin û stratejiyên rêveberiya deynê divê ji bo kêmkirina rîskan werin sêwirandin. Wekî din, hevkariya bi saziyên darayî yên navneteweyî û pêvajoyên ji nû ve sazkirina deynê re dikare bibe alîkar, barê deynê derve were sivikkirin. Reformên avahîsaziyê û cihêrengiya aborî ji bo çareseriyên dem dirêj dê gavên girîng bin di kêmkirina barê deynê Tirkiyeyê û misogerkirina aramiya aborî de.

Dahata geştiyariyê ji mêvanan gihîşt 60.497 mîlyar dolarî, di heman demê de dahata geştiyariyê ji rêwiyên veguhastinê gihîşt 606.401 mîlyon dolarî. Hat dîtin ku ji sedî 17ê dahata geştiyariyê ya mêvanan ji niştecîhên biyanî yên ku serdana Tirkiyeyê dikin tê. Ji vê dahatê, 43 mîlyar 92 mîlyon 544 hezar dolar lêçûnên şexsî bûn, di heman demê de 17 mîlyar 404 mîlyon 474 hezar dolar lêçûnên tûrên pakêt bûn. Hejmara mêvanên ku ji Tirkiyeyê derketin di sala 2024an de li gorî sala borî ji sedî 9 zêde bû. Ji van, jî ji sedî 15.4 welatiyên li derveyî welêt dijîn bûn, ku ev hejmar 9.599.727 kes bû. Ev hejmar ji bo 2024an in û nebûna rêberiyê ya eşkere têrê dike ku raporek ji bo 2025an zûtir were amadekirin. Geştiyariyê ya ku tê çaverêkirin îsal nayê bidestxistin ji ber li welat biha ye hejmarên îsal du qat ji yên par zêdetir bûne. Her kesê bihayên bilind yên îsal bibîne, dê sala bê lingê xwe neavêje Tirkiyeyê. Tirk û Kurd, hetta yên ji Ewropayê jî, dê niha zehmet bibînin ku werin welatê xwe.

Geştiyarî ji aliyê welatiyên Tirk û Kurd ên li derveyî welêt ve tê fînansekirin. Her çend hîn ne diyar be jî, hin veberhêner û derdorên serdest yên Tirk hêza ajotinê ya geştiyarî, ango yên bi eslê xwe Kurd, ji bakurî- welêt bikar tînin. Ev yek ji aliyê ajansên îstîxbaratê ve wekî pêşveçûneke erênî nayê dîtin. Bi gotineke din, tirs heye ku geştiyarî bi tevahî ji aliyê komên etnîkî ve were girtine. Ev yek bi taybetî li deverên peravê diyar e. Di dawiyê de, mirovên ku bi zehmetiyên aborî re rû bi rû ne, bi taybetî çîna navîn, ya ku berê xwe didin Kurdan. Lêbelê, ji tirsa cudakariyê, kapîtalîst ji vê nakokî û pêşveçûnê hesas in. Kurdan ne tenê geştiyarî/ turîzmgirtine, lê di heman demê de di her aliyê aboriyê de jî cih girtine, li deverên pîşesaziyê yên li seranserê welêt, di nav de Stenbol û herêma Marmarayê, veberhênan kirine. Xema sereke ya Tirkiyeyê pêşkeftina aborî ya Kurdan e!.. Bandora wan li ser hêza serdest a welêt, wekî hêzeke aborî, berê xwe daye derdorên serdest ku tedbîran bigirin û wan ji hin deverên hessas yên aborî, wekî pîşesaziya parastinê û ASELSAN, dûr bixin.

Tirkiyeyê bal kişandiye ser yekane çareseriya pirsgirêka Kurd: entegrasyon û asîmîlasyon, ku yekane alternatîf e. Hemû analîz û nêrînên kûr wê li ser vê mijarê ne. Wekî din, wê rê nedabûya ku Kurd wekî veberhêner bikevin her goşeyeke Tirkiyeyê, dê lûleyên darayî venekira û wan ji holê nerakira, dê nexwesta apartheidê, ku jê ditirsiya, biafirîne û dê rê nedabûya ku paytexteke neteweyî ya Kurdî çêbibe. Çawa ku Kurdan folklor, mûzîk û çanda xwe li ser Tirkiyeyê ferz kirine, ew ê sermaye û hêza xwe ya aborî jî bi wan qebûl bikin. Wê demê, burjuvaziya Kurd dê di rêvebirina welêt de xwedî gotin be, ger ruhê wan ê Kurd heta wê demê bimîne. Pêşbirka sermayeyê dê dest pê bike.

Yusuf Kaynak,

Lahey, 03.08.2025