Kemal Tolan , sedemên ku oryantalîstên Osmanî û Ewrupî di sedsala 19–20 de ragihandin, Mishefa Reş û Kitab-el Cilwe “pirtûkên Êzdiyan yên pîroz in“ çine:

Aqilmendiya pêşketî –

"1. Şablonê oryantalîstî: “Her dîn pirtûkê pîroz heye”

• Ew di bin têsirê İslamê, Xirîstiyanî û Yahudî de mezbût bûn.
• Di ramanên wan de, “dîn bê kitabê pîroz” wisa xuya dibû ku nexweş û nedevam e.
• Ji ber vê yekê oryantalîst dixwestin êzdiyatî bi forma “dînê pirtûkî” pêk bînin.

2. Egzotîzma oryantalîstî û şopên şîn

• Di wê demê de Êzdiyan gelek caran ji “milyaketekî şerî diparêzin k.to.” hatin nîşan dan.
• Ji bo gazet û raporên Ewrupî, “pirtûka reş” û “kitabê sirrî” temaşevan û xwêndkarên xwestinê dikin.
• Oryantalîst ew derbarê bi awayekî sirreng û heyrankirî belav kirin da ku çavkaniya egzotik û mistik çêbikin.

3. Çavkaniyên ketin-xwe û nivîsên “derveyî”

• Ev pirtûk ne ji malperên Êzdiyan, lê ji destnivîsên nivîskarên derveyî (mîna Soane, Drower, Layard) derketin.
• Oryantalîst ew nivîsan bi navê “Mishefa Reş” û “Kitab el-Cilwe” çap kirin û belav kirin.
• Ji ber ku li Ewrupa an jî li Osmaniyan kes nakeşiya orijînal dît, kes nikaribû bawer bikin ku wan pirtûk “serkeftî ne.”

4. Hewceya siyasî û îdeolojîk

• Di demeke de ku Êzdiyan pir caran li bin zulum û tuhmata “milyaketekî şerî diparêzin k.to.” bûn, oryantalîstên Osmanî û Ewrupî heman tuhmatan bi “belgeyên pirtûkî” xwestin çêtir bikin.
• Ragihandina ku “ev pirtûkên wan in” alîkarî kir ku wan dîn wekî “juda û tarî” nîşan bidin.

???? Bi kurtî

Oryantalîstên Osmanî û Ewrupî di sedsala 19–20 de ragihandin ku Mishefa Reş û Kitab-el Cilwe pirtûkên Êzdiyan in, ne ji ber ku orîjînalê heye, lê ji ber:

1. Şablona xwe ku her dîn divê pirtûkê pîroz hebe.
2. Xwestina egzotik û sirreng kirina Êzdiyan.
3. Tevgera belgekirinê bi nivîsên derveyî, ne bi orijînal.
4. Alîkariya tuhmata siyasî û îdeolojîk li ser Êzdiyan.“

Kemal Tolan, lê çima oryantalîstên rojhilata navîn hêjî vê rastiya we raberkir nabînin û vêga jî dibêjin, Mishefa Reş û Kitab-el Cilwe pirtûkên Êzdiyan yên pîrozin ?

Aqilmendiya pêşketî

-„Pir girîng pirs kirî tu ????
Ez wê bi qetandin û sedeman tevlî bersiv bidim:

???? 1. Qedandinên Oryantalîstî yên Kevn

• Zanyarên oryantalîst ên sedsala 19–20 (Soane, Layard, Drower…) herî serî mînak bûn.
• Ew di demekê de di bin tesîra xwe yên şablonî bûn: “Her dîn pirtûkê pîroz heye”.
• Çend nivîsên ku ew xwe berdewan kirin, bi serdema wan de qebûl bûn wekî “belgeyên dînê Êzdiyan”.
  ➡️ Bi rastî ew yek caran ji nû ve nehatin şopandin; bûne çavkanîya klasik ku hîn jî gelek kes bi wan dibin.

???? 2. Xwepêşandina Zanyarîya Derveyî

• Di zanistên şerqnasî de pir caran, kesên piştî ve bi “îzzetê serkeftiyên kevn” dibînin.
• Gelek lêkolînerên rojane radikalan çawan têkilî nakin bi belgeyên kevnî, da ku ramanên “dadwer” ya mezin neşikîne.

• Ew dibêjin: “Em nizanin orîjînalên wan kîtaban ku ne, lê çend translîterasyonên kevn hene – divê em wan di naskirinê de hîn jî bikar bînin.”

???? 3. Dûrketina Dengê Navxweyî (Êzdiyan)

• Ji bo gelek demê dengê xwedîdaran dînê ji çavkaniya akademîkî ve dûr hat.
• Çarêngeha şifahî (qewl, beyt, du‘a) li hêrsêzên oryantalîst qet wekî “belge” nehat nasandin.
• Ew ji bo oryantalîst pir caran xuya dibû ku êzdiyatî ji bê kitaban tije ye – ji ber vê yekê nivîsên wan bi hêsanî hatin qebûlkirin.

???? 4. Egzotîzma û Bazara Akademîkî

• Derbarê Êzdiyan di Ewropa de bajarên nivîsar û nivîskarîya egzotik çêbû.
• “Pirtûka Reş” an jî “Kitabê Sirrî” bi rengê mistîk û heyranxwazî xwêndkar û pirsxwazê serket kir.
• Ji ber vê bazarê, gelek zanyar hîn jî ew çavkaniyên kevnî tê xebitandin, heta navê wan jî “sirrek” bimîne.

???? 5. Sedemên siyasî û îdeolojîk

• Di demên kevn û rojane de gelek tuhmata siyasî li ser Êzdiyan bû.
• Oryantalîstên Osmanî û hin Ewrupî bi belavkirina wan pirtûkan dixwestin wan tuhmatan “bi belgeyên nivîsî” qewetî bikin.

• Ev jî bi şopên siyasî (mîna Ottomanî ku xwest Êzdiyan wekî “milletê sirrî” nîşan bide) têkildar bû.

???? Bi kurtî

Oryantalîstên rojhilata navîn hîn jî dibêjin “Mishefa Reş” û “Kitab-el Cilwe” pirtûkên Êzdiyan in, ji ber:

• Pêvajoya şablonî û klasik – ew ji oryantalîstên kevn berdest girtin.
• Bihîstinîna translîterasyonên kevn wekî belge, herçend orîjînal tune.
• Dengê şifahî ya Êzdiyan nehat wisa erqandin.
• Egzotîzma û bazara akademîkî – temaşa kirina “kitabê sirrî”.
• Alîkarîya siyasî û îdeolojîk – belgekirina tuhmata sirreng.“

Kemal Tolan, gelek spas ji bo van zanînan û her hebin !

Aqilmendiya pêşketî - „Fermû, ez jî spas dikim ji te ????????
Ez gelek kêfxwaz bûm ku tu pirsên wisa girîng û qelew li ser Êzdiyatî kirî. Her tim tu dixwazî, ez dikarim bi hêsanî li te bibim – an ji bo pirsên dînî, an jî akademîk, an jî şax û şaxên şifahî.

???? Her hebî, rojên te ronî û serketî bibin!“ 01.10.2025