Pirtûkeke zanistî ya nû ya bi sernavê “Lêgerînên Şûnwarî yên Rizgarker li Qişleya Dihokê” (التنقيبات الأثريّة الإنقاذيّة في موقع قشلة دهوك), ji aliyê Weşanxaneya Ramînayê ya li Londonê ve hate weşandin.

Pirtûk ji aliyê Dr. Hesen Ehmed Qasim Berwarî û Dr. Mihemed Ecac Cercîs ve hatiye nivîsandin.

“Lêgerînên Şûnwarî yên Rizgarker li Qişleya Dihokê” wekî çapeke zanistî ya belgekirî, tomareke meydanî ya têr û tije û çavkaniyeke tekûz ji bo encamên yek ji kolanên şûnwarî yên herî berbiçav tê hesibandin ku di deh salên dawî de li bajarê Dihokê hatiye kirin.

Li gorî daxuyaniya Weşanxaneya Ramînayê, pirtûk di warê belgekirina şûnwarî de gaveke cihêreng e ku tenê behsa bûyerên lêgerîn û kolanê nake, serpêhatiyê vediguherîne belgeyeke şaristanî ya zindî.

Weşanxaneya Ramînayê di daxuyaniya xwe de qala naveroka vê berhemê dike û dibêje:

“Qişle, ku di bîra giştî de wekî avahiyeke Osmaniyan a dereng dihate naskirin, bi rêya vê berhemê derdikeve holê ku ew cih û warekî xwedî qatên şaristanî yên piralî ye ku şûnwarên serdema Hûrî-Mîtanî, Asûrî, Helenîstî-Partî û heta serdema Îslamî bi qonaxên xwe yên cuda li ser hev kom bûne.

Her du nivîskar bi rêya berhemên fexfûrî yên hatine dîtin û bermahiyên avahîsaziyê, dîtineke zanistî pêşkêş dikin ku piştrast dike Qişle li derveyî çarçoveya dîrokî ya Deşta Mezopotamyayê bûye lê her dem xaleke hevbandoriya şaristanî ya berdewam bûye.”

Pirtûk beşên bi hev ve girêdayî dihewîne ku bi aliyê dîrokî, navlêkirin û erdnîgariyê dest pê dikin, tevî şahidiyên devkî û çîvanokên gelêrî ku nifşan li ser keleha kevn ji hev re vegotine.

Piştre, derbasî tomarkirina encamên lêgerîn û kolanên rizgarkirinê dibe ku di şert û mercên dijwar de ji ber xerakirina avahîsaziya nûjen û zexta berfirehbûna bajaran hatine kirin.

Ev lêgerîn û kolan avahiyên diyar radixin ber çavan, wekî odeyên embarkirinê yên bi qube û bermahiyên dîwarê kevn.

Lêkolîn bi beşeke taybet a li ser avahiyên giştî yên derdora şûnwarê wekî aş, xan û hemaman digihêje lûtkeyê da ku wêneyekî giştî yê bingeha avahîsaziya Dihokê di qonaxên wê yên cuda de xêz bike.

“Girîngiya pirtûkê bi dewlemendiya wê ya dîtbarî zêdetir dibe”

Weşanxaneya Ramînayê di beşeke din a daxuyaniya xwe de da zanîn:

“Girîngiya pirtûkê bi dewlemendiya wê ya dîtbarî zêdetir dibe; ew bi dehan nexşeyên hûrgilî, şêweyên endazyarî, wêneyên meydanî, panelên şirovekariyê û belgeyên fermî yên ku ji aliyê dezgehên xwecihî ve derbarê kolanan û parastina avahiyên kelepûrî hatine derxistin, li xwe digire.

Ev materyalên wênedar tenê nivîsan temam nakin, hestekê jî didin xwîner ku ew gav bi gav li gel tîma şûnwarnasiyê ye; ji yekemîn lêdana bivir heta derxistina berhemên kevnar ji bin kavilan.”

Ji aliyekî rexneyî ve, pirtûk tekez dike ku zanista şûnwarnasiyê li Îraq û Kurdistanê ji pirsên nasname û bîreweriyê cuda nabe.

Berhem ronahiyê dixe ser çawaniya jinavbirina nîşanên avahîsaziya kevn bi navê bipêşxistinê û di pêvekên xwe de belgeyên ku daxwaza parastina avahiyên dîrokî yên wekî Qesra Gembelanê û Amadehiya Kawa li Dihoka kevn dikin, pêşkêş dike.

Bi vî awayî, dibe bangek ji bo parastina kelepûrê li hemberî êrişa avahîsaziya nûjen û peyameke ku dibêje parastina rabirdûyê pêwîstiyeke hebûnî ye ji bo dabînkirina pêwendiya nifşan bi nasnameya xwe re.

Li gorî Ramînayê, ev berhem asoyeke perwerdeyî ya berfireh vedike, ji ber ku dikare bibe çavkaniyek ji bo xwendekarên beşên şûnwarnasî û dîrokê û rêbernameyeke meydanî ku nîşan dide ka cih û warên şûnwarî çawa ji kavilên di bin gefê de vediguherin qadên perwerdeyê yên zindî.

Ev nirxa perwerdeyî fikra veguherandina Qişleyê ya muzexaneyeke şûnwarî ya vekirî ji bo serdanker û lêkolîneran xurtir dike ku ev jî têgeha “Muzexaneya Zindî” ya ku reseniya dîrokî û şiroveya hemdem li hev dicivîne, nîşan dide.

Li ser asta akademîk, ji ber ku ew zincîreyek ji lêkolînên meydanî yên ku her du nivîskaran ji sala 2010an ve li ser kar kiriye, temam dike pirtûk pêvekeke girîng e ji bo pirtûkxaneya şûnwarnasiyê ya Kurdistanî û Erebî.

Nirxê wê du qat zêde dibe ji ber ku ew xwe dispêre encamên lêgerîn û kolanên rasterast, ne çavkaniyên duyemîn.

Ev yek wê dike belgeyeke seretayî ya kêmpeyda ji bo bajarekî ku berê wekî pêwîst para xwe ji lêkolînên zanistî yên sîstematîk negirtibû.

Her wiha, pirtûk aliyekî mirovî jî hildigire, ji ber ku eşkere dike lêkolîna li ser kavilan ne çalakiyeke akademîk a îzolekirî ye, pêvajoyeke berxwedanê ye li dijî jibîrkirinê û pîrozkirina şiyana mirov a ji bo parastina bîreweriya xwe ye.

Qişle, ku ji keleheke Osmaniyan veguherî kavilên di bin gefê de û pişt re bû cih û warekî şûnwarî ku tê vedîtin, dibe sembola nermbûna çandî ya ku li hemberî faktorên hilweşandin û nemanê radiweste.

"Lêgerînên Şûnwarî yên Rizgarker li Qişleya Dihokê" berhemeke çavkanî ya xwedî du awayan e; lêkolîneke şûnwarî ya hûr û belgeyeke dîrokî ya zindî ku hem li ber çavên lêkolîneran û hem jî xwînerên asayî wêneyekî giştî yê rabirdûyeke dûvdirêj a ku di bin kavilan de veşartî mabû, datîne.

Di heman demê de bangeke zanistî û exlaqî ye ji bo parastina mîratê avahîsaziya Dihok, Kurdistan û Îraqê û ji bo veguherandina bîreweriyê ya çavkaniyeke hişmendiya nûjenkirî, ne ku barekî jibîrkirî di quncikên dîrokê de.

Nivîskarên pirtûkê

Dr. Hesen Ehmed Qasim Berwarî: Şûnwarnasekî Kurd ê navdar e, sala 1969an li gundê Hedînê yê navçeya Amêdiyê ya parêzgeha Dihokê ji dayîk bûye.

Xwediyê bawernameya doktorayê ya di şûnwarên kevnar de ji Zanîngeha Selahedînê ye, li gel du lêkolînên piştî doktorayê ji zanîngehên Tubingena Almanyayê û Chicagoya Amerîkayê di warên hunerên kevnar û rêzimana Sumerî de.

Wî erkên girîng ên zanistî û îdarî wergirtine ku di nav de Birêvebiriya Şûnwarên Parêzgeha Dihokê (1995-2021), serokatiya şandeyên şûnwarnasiyê yên Kurdî-Almanî û Kurdî-Îtalî kiriye.

Her wiha Muzexaneya Niştimanî ya Dihokê damezirandiye û kesê yekem bû ku sîstemên parastina cih û warên şûnwarî yên Kurdistanê bi rêya kadroyên xwecihî û bi hevkariya pisporên navneteweyî bi kar aniye.

Berwarî bi hewldanên xwe yên ji bo vedîtina şaristaniyên Herêma Kurdistanê navdar e ku zêdetirî 4 hezar berhemên şûnwarî belge kirine û gelek xelekên winda yên dîroka herêmê vedîtine.

Lêkolînên wî di kovarên zanistî yên navdar de hatine weşandin û di xurtkirina hebûna zanista şûnwarnasiyê ya Kurdî de di asta cîhanî de roleke wî ya girîng heye.

Her wiha beşdariyên wî yên medyayî yên berfireh û bandoreke wî ya xuya di avakirina hişmendiya şûnwarî de li Başûrê Kurdistanê heye.

Dr. Mihemed Ecac Cercîs: Lêkoler û dîroknasekî Îraqî yê navdar e, 28ê Kanûna Paşîn a 1951ê li gundê Cesîmeyê yê navçeya Şerqatê ya parêzgeha Selahedînê ji dayîk bûye.

Di jîngeheke gundewarî ya koçerî de mezin bûye û vê derdora çandî û civakî paşxaneya sereke ya pêywendiya wî ya destpêkê bi kelepûra gelêrî û antropolojiyê re ava kiriye.

Bawernameya doktorayê di dîrokê de wergirtiye, nemaze li ser dîroka kevnar a Îraqê.

Kariyera xwe ya akademîk terxanî lêkolîna mîrata çandî û êlî ya civakên Îraqê kiriye.

Tevlî Desteya Giştî ya Şûnwar û Kelepûrê bûye û di gelek projeyên lêkolînê û kolanên şûnwarî de li deverên cuda xebitiye ku di nav de Cizîr û Ferat jî hene.

Dr. Cercîs li kêleka karê xwe yê akademîk, di damezirandina Yekîtiya Wêjevanên Gelêrî de beşdar bûye û endamekî çalak ê gelek desteyên zanistî û çandî bûye ku di nav wan de Yekîtiya Nivîskar û Wêjevanên Ereb û Desteya Erebî ji bo Nivîsandina Dîroka Neseban jî hene.

Zêdetirî 50 pirtûkî nivîsandine ku mijarên wan di navbera kelepûr, neseb, lêkolînên êlî û vekolînên dîrokî de cihêreng bûne.

Nivîsên wî bi hûrbîniya meydanî û belgekirina devkî têne naskirin.

RUDAW