Sebebo ke rojanê verênîya ma de Gaxan yeno, ez wazena tîya de ey ser o çend paragrafan binusnî. Gaxan çik o, kotî ra yeno û şarê ma ey se fîraz keno, ez xover bidîne ke cewabê bidîne nê persan.

Tawo ke merdim biwazo komelê rindêr nas bikero, ey ser o analîzê virazo, ganî tena bi rewşa rojaneye nêmano, peyser şêro qayîtê tarîxî kî bikero. Tradîsyonê miletî yê ke ma rastê ci yenîme, înan ra tayê demkî yê. Bitaybetî kî demo ewroyên de rîyê raverşîyayîşê komunîkasyonî ra komelî zaf rew tesîr danê yewbînî, esteyê kulturî zaf bi lez vila benê. Mavajîme, parçeyêde muzîkî ya kî fotografê, tawo ke kewt Înternet, eynî sanîye de her hetê cîhanî de merdim şîkîno bivîno, goş bidone.

TAYÊ ESTEYÊ MILETAN ESTÊ KE TARÎXÎ YÊ

Labelê tayê esteyê miletan kî estê ke tarîxî yê, koka xo peyser şona resena demanê verênan. Bitaybetî kî şanikî, destanî, vateyê bav û kalan, rîtuelê dînî û roşanî nîya yê.

Rûmetê kulturî û tarîxî azê neweyî peyser benê korîdorê verênî, mabênê înan de têkilîye nanê ro, înan yewbînî ra girê danê. Mîyanê nînan de rûmetê ke tewr zêde û hîra bala komelî ancenê, bi bawerîya mi, roşan ê. Bitaybetî kî seba domanan roşanî zaf muhîm ê, domanî bi heyecanêde girs beşdarê înan benê.

Komelê kurdan no het ra xeylê zengîn o. Howtemal (Howtemalo Pîl, Howtemalo Qiz), newroze, keleverdan, Xizir, gaxan ûêb.

Sebebo ke rojanê verênîya ma de Gaxan yeno, ez wazena tîya de ey ser o çend paragrafan binusnî. Gaxan çik o, kotî ra yeno û şarê ma ey se fîraz keno, ez xover bidîne ke cewabê bidîne nê persan.

Tayê çimeyan de çekuya Gaxanî, sey çekuyêda armenkî yena nîşandayene, labelê na îdîa çiqas rast a, ez emîn nîyane. Mi derheqê na çekuye de nuştox Eskerê Boyikî de qesey kerd, ey “Qet mi na çekuye nêhesnaya, armenkî de ez rastê ci nêamane”, vat. Seke wendoxî zanenê, Eskerê Boyik kurdê Armenîstanî yo û armenkî baş zaneno. 2013 de seba konferansê ez û tayê embazê ke lehçeya xo kirmanckî ya, ma şîyîme Erîwan.

Konferans de qalê roşanê gaxanî ame ra, labelê entelektualanê armenîyan ra kesî nêzana ke Gaxan çik o. Na çekuye ci rê zaf pêşe ameye. Peyê cû, vakurê Kurdîstanî ra embazêde dêrsimijî “Na çekuye çekuya armenkîya rojawanî ya” vat, labelê no vate şikê mi rê derman nêbî. Nêbî, çike sey heme xirîstîyanan Noel seba armenîyan kî rojêda dînî ya û zaf muhîm a.

MABÊNÊ GAXAN Û ROŞANÊ ZERDEŞTÎYAN GAHANBARÎ DE TÊKILÎYE ESTA?

Eke nameyê nê roşanî “gaxan” armenkî bo, ganî entelektuelê armenîyan ey bizanê û nas bikerê. No hal de merdim besenêkeno bi rehetîye vajo ke “na çekuye armenkî ya?” Îhtîmal o ke çekuye eslê xo de yê ziwananê bînan a û tayê herêman de armenîyan kî xebitna.

Goreyê tayê nuştoxan, mabênê Gaxan û roşanê zerdeştîyan Gahanbarî de têkilîye esta (Mavajîme Dêrsimî û C. Bender). Prof. Dr. Nîmet Yildirim seba Gahanbarî “Roşanê zerduştîyan o ke serre de şeş rey yeno fîrazkerdene“ vana. Malmîsanij kî nuşteyêde xo de “Gahanbar” û “Gaxan”î ser o vindeno û derheqê înan de agahdarîya cêrêne dano:

” (…) Çimkî dînê Zerduştî de şeş hebî roşanî serri estî ki yînî ra vanî ‘Gahenbar’ yan zî ‘Gehenbar’. Ziwanê Pehlewî di nê roşanan ra vanî ‘Gasanbar‘. Tirê eleqey Gaxan û Gahenbarê Zerduştîyan esto? Ziwanê Pehlewî di roşanê şeşin ê Zerduştîyan ra ‘Hemespetede’ vajiyêno. Kitabê muqeddesê Zerduştî di, yanê Avesta di, namey ney ‘Hemespesmeideyeh‘ o. Bawerîya Zerduştîyan gore, roşan yan zî şahîya Hemespesmeîdeyehî rojê 360inê serri ra heta 365inê serri dewam kerdînî û yînî nê panc rojê peyênê serri bi şayî û keyfî viyarnaynî…

Rojê Hemespesmeîdeyehî teqwîmê mîladî ra gore raştê rojanê 16-20ê aşma adarî (mart) yenî. Zeki mi va, ‘Hemespesmeîdeyeh’ Gahenbaranê Zerduştîyan ra ê şeşin o. Nameyê ‘Gahenbar’ê pancin ê Zerduştîyan ‘Mîdyarim’ o û me’na yê ‘orteyê serri’ wo, 75 rojî Gahenbarê şeşîne ra ver o, roşanê xeleqiyayîşê heywanan o û teqwîmê mîladî gore raştê rojê verênê aşma janvîye (janvîer, ocak) yeno“. [1]

Merdim ke tarîxê roşanê zerduştîyan „Mîdyarim“î ano verê çiman, besekeno vajo ke têkilîya nê roşan û Gaxanî yewbînî ra esta. Gaxanê kurdan û xirîstîyananê ortodoksan eynî dem der o ke no kî 13 rojî yê katolîk û protestanan ra dime yeno. Goreyê serrnameyê mîladî 6ê aşma yewine yo.

Xirîstîyanan de tarîxê nê roşanî şono reseno Hz. Îsayî. Xirîstîyanî ey sey rojbîyayîşê pêxamberê xo qebul kenê. Labelê tayê çimeyî nê roşanî peyser benê resnenê mîtraîzmî. Roja fîrazkerdişê Noelî 25. aşma kanûn a. La na roje xirîstîyanênî ra raver sey rojbîyayîşê Mîtrayî ama qebulkerdene [2].

Tawo ke mîtraîzm Împaratorîya Roma de beno dîno resmî, 25. asma 12. kî sey roşanêde resmî yeno fîrazkerdene. Wezîrê Kulturî yê Kurdistanî yo verên Felekeddîn Kakayî yo ke pîranê yarsanîyan ra yew o, no derheq de nîya nusneno:

“Roşanê Yelda (…) yo ke rojbîyayîşê Mîtrayî temsil keno, 25. kanûne der o. Seba ke na roje de biwerê, mehrperweran qerpuz û hinarî seveknenê [3]. Peyê cû, mitraperwerî ke mecbur mendî îbadedê xo dizdî ya kerd, xirîstîyanan (desthelatdaran, M.Ç.) seba ke înan medejnêne, no roşan azad kerd, labelê sey rojbîyayîşê Hz. Îsayî…”

Eynî nuştox têkilîya zerduştîyan û nê roşanî ser kî nîya vano:

“Newrozî ra dime roşanê zerduştîyan o tewr muhîm, Mehrgane yo û rojê ke payîz qedîno, êdî zimistan dest pêkeno, yeno fîrazkerdene“…

Bi qeneatê mi, roşano ke tîya de F. Kakayî qal keno, bi Gaxanî ra yew ê. Gaxan her hetê vakurê Kurdîstanî de yeno zanayene. Tayê cayan de têsîrê îslamîyetî û asîmîlasyonê dewlete ra hema-hema ke vîndî bîyo, labelê tayê herêman de cande yo. Tewr zêde mîyanê kurdanê elewîyan de ciwîyeno û roşanêde dînî yo. Duştê naye de mabênê kurdanê muslumanan de kulturî yo.

HER HETÊ VAKURÊ KURDÎSTANÎ DE YENO ZANAYENE

Yarsanî ya kî kakayî eynî dem de hîrê rojî roje cênê, o ra dime kî roşanî fîraz kenê. Nameyê nê roşanî “Rojê Mernewî” yo. Kurdanê êzîdîyan nameyê nê roşanî „êzî“ yo.

Komelê kurdan de cîya-cîya nameyê nê roşanî estê: Gaxan, gaxand, gaxandê, gaxend, goxan, goxand, goxend, kosegelî, kalo, serrnewe û sersal ûêb.

Goreyê herêman, mîyanê fîrazkerdişê Gaxanî de ferqî estê. Mavajîme, tayê cayan de bizike pewjîna. Na bizike hem ronin a hem kî vozdo ke sey lovikan ya kî nukan amo hurdîkerdene, teder o. Beno ke îzehkerdiş lazim nêbo, la ez ancî kî vajî: Bizike nano pankerdeyo gilover o û qalindîya xo hende qalindîya di bêçikan a. Kirmanckîya Dêrsimî de şeklê xo senî beno bibo (ronin-bêron, qalind-tenik, gilover-çarkoşe), nano ke seba rîtuelanê dînî amo amadekerdene, ci ra “pêsare” ya kî “mîyaz” (nîyaz) vajîno.

Tayê cayan de zerfetî herinda pêsareyî cêna. Ge-gane kî zerfetî û danî pîya yê. Tayê cayan de kî sirê amadekerdişê mîrê pêsareyî de kewanîye zelikan kena mîyanê mîrî, henî pewjena. Nê zelikê îşaretkerde yê, mavajîme ke kertik-kertik ê ya kî dergîya xo cîya ya û her şekîlî maneyêda xo esta.

Mesela yew kertik dizdênî, di kertikî zengînîye, hîrê kertikî bextewarîye îfade kenê. Eslê xo de no seba domanan o. Goreyê îşaretî, demo ameyoxê domanî/e ser o yeno qeseykerdene. Mavajîme ke zelikê dizdîye nîşanê dizdbîyayîşî, zelikê zuran nîşanê zurekerîye, zelikê bextewarîye nîşanê bextewarbîyayîşî, zelikê zengînîye nîşanê zengînbîyayîşî yo ûsn.

Gaxanê kurdanê elewîyan de cem kî esto û wayîrê cayêde muhîmî yo.[7] La merdim şîkîno vajo ke Gaxan de çalakîya tewr muhîm û balkêşe gêrayîşê Kalik (Kalê Gaxanî, Kalo Gaxan, Kalo) û Fatike yo[8]. Kalik mêrde, Fatike kî cinî ya û hetê serran ra Kalikî ra ciwanêr a. Piştîya kalikî de tûrik ya kî harmeyî ser o heqîve, destê ey de kî gapole ya kî bastone esta. Kalik bi Fatike ra çêber bi çêber fetelînê, çîyê werdişî danê arê. No mîyan de doman û xortî kî dormeyê Fatike de yenê şonê dest erzenê ra ci[9], labalê Kalik seba seveknayîşê aye bi gapole dano înan ro ke dûrî şêrê.

Demê gêrayîşî de cîya-cîya vateyî vajînê. Mavajîme ke nînan ra yew nîya yo:

Serê serre, binê serre

Kalik na wo no çêber de amo zerre

Xizir!

Çimê kesî pey de meverde.

Eynî vengdayîş kirdaskî de kî esto:

Serê salê, binê salê

Xizir vaye hatîye vê malê

Xwedê lawikek bide bukê / buka vê malê.

Eke bî şan, doman û ciwanî keye de yenê pêser, çîyo ke kalikî do arê, wenê û keyfweşîye kenê.

BAV Û KALAN KE SE KERDO, ÇITUR FÎRAZ KERDO, HENÎ BIKERO.

Bi kilmîye ke vajîne: Gaxan bawerî û kulturê kurdan de cayêde muhîm gêno. Labelê çi heyf ke sey rûmetanê ma yê bînan o kî roje bi roje beno vîndî. Komel û dezgehê elewîyan no derheq de bêveng ê. Sazîyê kurdan kî qet çîyê nêkenê.

Elewî nêkenê, çike nêzdîyê temamîya dezgeh û sazîyanê înan, xeta xoasîmîlekerdişî ser o karê xo ramenê. Hetê ra dewa musilmanîye kenê û ser o kî vanê ke “musilmanê rastikênî ma yîme.” Seba înan, Gaxan yê xirîstîyanan o û hewce nîyo ke elewî ey fîraz bikerê. Elewîyen de her milet bi ziwanê xo îbadet keno. La elewîyan ziwanê îbadeti kerdo tirkî. Çîyê ke dewlete pê weş nîya, înan ra dûrî vindenê ke no kî rastîya xo ra dûrîvindetiş o.

Ez bi xo elewênî çarçewaya îslamî de nêvînen. Çiqas ke tayê elementê musilmanîye tede estê kî, elewênî teberê dînê îslamî de bawerîyêda xoser a. La sey vatena înan bo kî sebeb çin o ke merdim tradîsyonêde sey Gaxanî rê wayîrîye mekero. Pî û kalikanê ma o fîraz kerdo ya ney, bêguman kerdo. Ewro hîna kî mîyanê şarî de cande yo ya ney? Şik çin o, cande yo. Eke henî yo, ma qey nê tradîsyonê xo yê delalî terk bikerîme?

Elewî sunnî ferq nêkeno, kurdî kotî benê bibê, se kenê bikerê, ganî Gaxan kî tede, ûsul û toreyanê xo yê kulturî û dînî rê wayîr vejîyêne, xover bidêne, ê vîndî mebêne. Kam wazeno goreyê teqwîmê mîladî, kam wazeno goreyê yê rûmî, 25. menga 12. de Gaxanî fîraz bikero.

Baş o, se bikero, se fîraz bikero? Cewabê na perse zor nîyo. Bav û kalan ke se kerdo, çitur fîraz kerdo, henî bikero. Mavajîme desteyê çilayan ra cifîyone. Mîyazê Gaxanî bipewjo (bipojo), mîyanê der û cîran û nas û dostan de vila bikero. Wayîrê nê roşanî her ca de bêrê pêser, şahîye bikerê. Kalê Gaxanî wa çêber bi çêber bifetelîyo, mîjdanîya Gaxanî bidone şarî. Domanî bi kinc û kisveto xemilîyaye ey fîraz bikerêne.

Serra verenîya ma, yanî 2018, serrgêra 80. yê jenosîdê Dêrsimî ya. Emser çila Gaxan û Xizirî wa bibo xeyrê qurbananê nê jenosîdî.

Çime / Dersiminfo

https://dersiminfo.com/