Yusuf Kaynak
Di sedsala 19'an de edebiyata Kurdî li Başûrê Kurdistanê pêş ket. Nêrîneke giştî li ser edebiyata Soranî.
Edebiyata Soranî; Kurdiya navendî, ku bi navê Kurdiya Soranî jî tê zanîn, zaravayekî Kurdî ye an zimanekî ku li Iraqê, bi taybetî li Kurdistana Iraqê, û her weha li parêzgehên Kurdistan, Kirmaşan û Azerbaycana Rojava li rojavayê Îranê tê axaftine. Kurdîya navendî ligel Erebî yek ji du zimanên fermî yên Iraqê ye û di belgeyên îdarî de bi tenê weke "Kurdî" tê binavkirin. Peyva Soranî, ku navê wê ji Mîrnişîna Soran hatiye binavkirin, li ser bingeha zaravê ku di Silêmanîyê de tête axaftine, tê wateya curbecur Kurdiya navendî. Kurdiya navendî bi alfabeya Kurdî - Erebî hatiye nivîsandin, ku ev tîpa Erebî di sala 1920'an de ji aliyê Sa'ed Sidqî Kaban û Tawfiq Wehby ve hatiye amadekirin.
Di sedsala 19'an de, di nav Mîrekiyên Kurdan yên dawî de guhertinên mezin pêk hatine. Ev yekan rasterast bi bandora aborî û siyasî ya têkçûyî ya hêzên Ewropîyan (bi taybetî Îngîlîstan û Rûsya) ve girêdayî bû, ku gelek reformên îdarî li ser Împaratoriya Osmanî ferz kirin. Di bin van şert û mercan de, wêjeya Kurdî ya nû, pêşî li başûrê Kurdistanê derket holê, ku li wir guherînên siyasî û aborî herî zêde dihatin hîskirin. Ji sedsala 19'an û vir ve helbestvanên ku bi Soranî bertekên civaka xwe yên li hemberî van guhertinan nîşan didin derketine. Di nav wan de tevgereke kurdperwer a netewî derket holê.
Bi taybetî helbestvanên Nalî (1797-1855), bi navekî din Mellah Xidir Ehmed Şaweysî Mîkaîlî li gundê Xakû Xol ê parêzgeha Silêmaniyê ji dayik bû. Helbestvan û wergêrekî Kurd bû ku yek ji mezintirîn helbestvanên kurd ên serdema klasîk a kurdî tê hesibandin, bi taybetî di mekteba helbesta Soranî de beşdar bû, berî 'destpêka sedsala 19an berhemên Mistefa Kurdî (1809-1866) yek jî nayê zanîn, herî kêm hezar sal piştî berhemên Guranî yên herî kevin tê. Şêx Riza Talebanî (1842-1910), helbestvanê kurd ê navdar ê bajarê Kerkûkê yê Iraqê bû. Talebanî helbestên xwe bi kurdî, farisî û erebî nivîsandine. Piranîya helbestên wî ji hîcîv, tehdekarî, fîrîn û heqaretên afirîner pêk tên. Hecî Qadirî Koyî (1817-1897) helbestvanekî kurd e, di nivîsên xwe de peyama neteweperweriya Ehmedê Xanî didome. Dixwest xelkê ronî bike û ji wan re bibe alîkar ku pirsgirêkên xwe ên rewşenbîrî ên ji nezanî, paşverûtî, nezanîn û fanatîzma olî derxe. Di şûna wê de, wî teşwîqkir ku di têkoşîna rizgarî û avakirina Kurdistanek serbixwe de serî li zanist û rastiyên civaka hemdem bidin. Di helbesteke de jê pirsî;
Axa Cizîra Botan li kû ye?
Kurdistan li kû ye?
Kurd wê kengî azad û serbixwe bibin?
Kurd jî xwediyê ax û neteweyekê ne,
Kurd jî wek gel in û şirovekirîye, mijarên naskirî yên ji mîstîsîzma Farisî dubare xuya dikin; Beng û badê (esrar û şerab), evîna dinyayî wekî sembola hewldana ji bo yekîtiya mîstîk ya bi Xwedê re; Mele Ahmedê Cizîrî jî mîna gelek mîstîkên din, fanatîzma olî bi tundî red kir. Di helbesteke xwe de bi awayekî dekkirinî dibêje, ew emrên xwe niha li dêrê, niha jî li kinîştê bi cih tîne û ew diçe hecê perestgehên êzîdiyên "roj/ronîperest". Helbestvan li cihê ji dayikbûna xwe Cizîrê bi rêzdarî tê girtin.
Cureya wê kurmancî kirin erebî, tirkî û farisî û hwd. Di sedsala paşerojê de xwendina berhemên wan berdewam kir, lê ti wêjeya nû ya girîng tune. Sedema ji nişka ve rawestandina xebatên wêjeyî nayê zanîn. Dibe ku ji ber şert û mercên xerab an jî ji ber şeran. Zanayên Kurd komeke biçûk in. Zanayên îslamî bi erebî, farisî û tirkî nivîsîbûn (di nav malên qralên kurdan de meyla rewşenbîrî ber bi Stenbol an jî Bexdayê ve serdest e). Ji ber vê yekê nivîskarên kurd yên azwerî tercîh kirin ku bi erebî, farisî an tirkî binivîsin. Biserdejî otonomiya van mîrekiyên Kurdan her ku diçû kêm dibû. Di destpêka sedsala 19an de mîrekiyên kurdan ên dawîn ên mayî ketin bin desthilatdariya tirk û farisan
Berhemên herî girîng yên sedsala 18'an ji Nîzamî Gencavî (1141-1209), helbestvanekî misilman yê sedsala 12'an bû. Nîzamî di edebiyata Farisî de wekî mezintirîn helbestvanê destana romantîk tê hesibandin, ku şêwazeke axaftin û realîst li destana Farisî aniye. Nîzamî li cem Kurdan pir tê qedir girtin. Nîzamî bi "Layle û Macnun"e navdar û "Yusuf û Zuleyha" ya ku Harîs-î Bitlîs-î nivîsandiye ye. Di sedsala 19'an de di edebiyata kurmancî de qutbûneke mezin rû daye. Tebî mejiyê wan jî heye.
Di sedsala 19an de gelek helbestvan bi Soranî helbest nivîsandin. Dû re helbestvanên ku di destpêka sedsala 20an de bi Soranî dinivîsandin hîn bi nav û dengtir û ji aliyê civakî ve jî bêhtir realîst bûn. Çend ji wan ev in: Mahwî (1830-1906), yek ji navdartirîn helbestvan û mîstikên Kurd ên klasîk ên Kurdistana Iraqê bû. Li Senendajê li Kurdistana Îranê xwendiye. Ew di 1862an de li Îraqa îroyîn ku wê demê beşek ji Osmanîyan bû, di dadgeha Slêmanîyê de bû dadwer. Di 1883an de diçe Stenbolê û di 1883an de Abdulhamidê II-an nas dike. Li Slêmaniyê xanekê, dibistanekê û mizgeftekê olî ya îslamî ava dike û navê împaratorekî osmanî lê kiriye. Ew di helbestên xwe de bi giranî sûfîzmê derdixe pêş, lê di heman demê de bi rewşa mirov û pirsgirêkên hebûnê ên wekî pirsên li ser wateya jiyanê re mijûl dibe. Pîramêrd (1868-1950) nivîskar, muzîkçêker, helbestvan û nivîskarekî Kurd bû. Li seranserê başûrê kurdistanê geriyaye. Di sala 1882an de, li Slêmaniyê efserê nifûsê bûye. Di 1895an de li Kerbelayê bûye alîkarê dozgerê giştî. Di 1889an de ew diçe Stenbolê. Ji ber ku zimanê Farisî baş zanibû, ji bo Bey hat tayînkirin û di Meclisa Mebusan de hate qebûlkirin; Abdullah Goran (1904-1962) li ser wî demeke berê min çîrokeke berfireh li ser jiyana wî û çend helbestên wî ji bo rojnameyên cuda yên Kurdî yên serhêl nivîsîbû. Mamoste Hejar (1921-1991) nivîskar, helbestvan bi helbestên neteweperestî, ferhengnas, zimannas û wergerên ji erebî û farisî gelekî navdar bûye, li Mahabad rojhilatê Kurdistanê hatiye dine, Mem û Zîn û Şerefname û Quranê jî wergerandine Kurdî.
Hêmin Mukriyanî (1921-1986) helbestvan, rojnamevan, wergêr û rexnegirê Kurd bû. Di 1921an de li gundê Laçîn ê ser bi Mehabadê hatiye dinê. Hêmin M. piştî xwendina dibistana seretayî ya Saadet a Mehabadê û qedandina perwerdeya olî li Xaneqa Şêx Burhan ya gundê Şerefkendê, tevlî Partiya Vejîna Kurdî dibe, ku di sala 1942'an de ji bo yekemîn rêxistina siyasî ya Kurd ya serbixwe hatiye damezrandin. Di rojnameyên wekî Kurdistan, Hawarî Kurd, Hawarî Nîştiman, Girûgalî Mindalan, Agir, Halala, Weşanên Komeleya Jinên Kurd, bi berdewamî destek û hevkarî ya wan kiriye. Piştî hilweşîna padîşahiya Pehlewî di sala 1979an de li Îranê, wî weşanxaneya Kurdî a Selahedîn Eyûbî li Urmiyê damezrandiye, ji bihara 1985'an de bi xwe kovareke Kurdî a bi navê Sirwe (Bayî) derdixe. Şêrko Bekes (1940-2013), helbestvanekî Kurd bû. Di 1940î de li bajarê Silêmaniyê, Kurdistana başûr, kurê helbestvan Feyak Bêkes ji dayîk bûye. Ew wek yek ji helbestvanên ku helbesta Kurdî ya hemdem avakirî, tê dîtin. Helbesta Şêrko Bêkes bi piranî li ser azadî, evîn, jiyan û xwezayê vedikole û şert û mercên îroyîn yên siyasî, çandî û manewî yên gelê Kurdistanê dide xuyakirin. Helbestê Şêrko Bêkes yên li ser azadî û azadiyê bandor li gelek helbestvanên Kurdê başûr yê hemdem kiriye.
Di sedsala 20'an de ji ber rewşa siyasî ya Başûrê Kurdistanê wêjeya Soranî bi pêş ve diçe. Ji ber ku hêzên mezin bi çavkaniyên petrolê re eleqedar bûne. Dema ku Împaratoriya Osmanî piştî Şerê Cîhanê yê Yekem hilweşiya, piraniya Başûrê Kurdistanê ket bin rêveberiya Iraqê, Iraq demeke dirêj di bin fermana Brîtanyayê de ma. Di bin desthilatdariya Îngîlîzan de Kurd xwedî azadiya çandî bûn.
Çavkanî:
M.M. van Brunissen, Edebiyata Kurdî li Tirkiyeyê
Zardeşt Haco, Die Indo-Iranischen Sprachen Studien
Ziman û Edebî Kurdî, Weşana Wezareta Perwerdeya Neteweyî ya Iraqê
K.K. Kurdoev, Tarîxa Edebiyata Kurdî, Cild. I û II
Yusuf Kaynak
Lahey, 30.04.2025