Helbestvan û Birêvebira Navenda Keşkulê ya Zanîngeha Amerîkî ya Silêmaniyê Marie LaBrosseya ku bi salan e li Herêma Kurdistanê dijî û kar dike, dibêje wêneya Kurdan li Rojava "nîvco" ye û pir caran tenê bi şer ve tê girêdan. Ew tekez dike ku ew dixwazin bi rêya wêje, huner û çandê, wêneyekî berfirehtir û dewlemendtir ê Kurdan bidin nasîn.
Di hevpeyvîneke taybet de bi Rûdawê re, LaBrosse felsefeya Navenda Keşkulê wekî hevsengiyek di navbera "parastin" û "afirandinê" de pênase dike û dibêje, "Eger tu tenê biparêzî û neafirînî, tuyê wê mûmya bikî."
LaBrosse ku bi xwe helbestvanek e û bi salan e li Herêma Kurdistanê dijî, tekez dike ku armanca wê ya sereke ne tenê afirandina berhemên xwe, lê belê pêgihandina nifşekî nû yê nivîskar û lêkolînerên Kurd e ku karibin li qada navneteweyî pêşbaziyê bikin. Ew bi eşkereyî dibêje, "Ez nifşê nû perwerde dikim da ku karibin karê min wergirin û hewcedarî bi min nemîne."
Di beşeke din a hevpeyvînê de, LaBrosse behsa wê yekê dike ku çanda Kurdî, ji wêjeyê bigire heta dengbêjî û semayê, xwedî dewlemendiyeke mezin e ku li Rojava kêm tê naskirin. Ew rexne li wê yekê digire ku Kurd bi piranî tenê di çarçoveya şerê li dijî DAIŞê de tên naskirin û dibêje, "Kurd ji wê yekê gelekî zêdetir in."
LaBrosse her wiha çîroka xwe ya fêrbûna zimanê Kurdî bi awayekî şêrîn vedibêje ku çawa ji ajokarên taksiyan û firoşkarên li bazara Silêmaniyê fêrî peyvên pêşîn bûye û pesnê "dilfirehî û bêhnfirehiya" gelê Kurd dide.
helbestvan û Birêvebira Navenda Keşkulê ya Zanîngeha Amerîkî ya Silêmaniyê (AUIS) Alana Marie Levinson LaBrosse pirsên pêşkêşkarê Rûdawê Arêz Xalid bersivandin.
Rûdaw: Xatûn Marie, bi xêr hatî bernameya me.
Marie LaBrosse: Ez gelekî kêfxweş im, Kek Arêz, gelekî spas ji bo te.
Rûdaw: Xatûn Marie, dixwazim bi vê dest pê bikim ka Keşkul çi ye?
Marie LaBrosse: Belê, gelekî spas ji bo vê pirsa xweş. "Keşkul" navenda huner û çandê ye li Zanîngeha Amerîkî li Îraqê - Silêmanî. Navend, wekî ku te di pêşgotina xwe ya xweş de jî behs kir, balê dikişîne ser parastin û afirandina çanda Kurdî. Em her tim dibêjin, eger ev dest di dilê te de ye (afirandin), qey yê din çi ye (parastin)?
Afirandin û parastin, parastin û afirandin, bi hev re. Eger tu biafirînî û neparêzî, tuyê ji bîr bikî. Eger tu tenê biparêzî û neafirînî, tuyê wê mûmya bikî. Loma em hez dikin bi karên xwe yên li Keşkulê hevsengiyekê di navbera afirandin û parastinê de ragirin. Em herduyan jî dikin.
Aliyekî din ê pir girîng ê Keşkulê pêgihandina takekesan e. Em navendeke hunerî û çandî ne, navendeke lêkolînê ya hevpar in, lê di heman demê de em beşek ji saziyeke perwerdeyê ne. Loma, anîna ciwanan bo nav karên me, alîkariya wan ji bo weşandina yekem berhema wan a pîşeyî û amadekirina wan ji bo pêşbirkên cîhanî, çi ji bo xwendina bilind be yan jî ji bo her karekî din di warê zanistên mirovî de, karên me yên herî li pêş in.
Rûdaw: Dixwazim behsa karên we bikim. Dixwazim bizanim we berê ji bo bipêşxistina çanda Kurdî li navenda xwe çi kiriye? We çi afirandiye?
Marie LaBrosse: Tu dizanî, tu dikarî bi wergerandina pirtûkekê çandê baştir bikî û xizmeta wê bikî. Tu dikarî bi nivîsandina pirtûkekê yan jî bi karekî hunerî yê sazkirî, çandê baştir bikî, biparêzî û afirandinê tê de bikî. Lê şêwaza min a bijare û rêbaza Keşkulê ne ew e ku ez tenê balê bikişînim ser wan pirtûkên ku ez bi xwe dikarim binivîsim an wergerînim, lê ew e ku ez balê bikişînim ser wan kesên ku ez dikarim bi xwe re pê bigihînim, balê bikişînim ser nifşê nû. Ne nifşê bîst salên bê, lê nifşê nû li gorî pênaseyên zanîngehê ku her çar heta şeş salan carekê ye.
Lewra, tiştê ku ez ji bo xizmetkirina çanda Kurdî balê dikişînim ser, her çend ez bi xwe hîn nivîskar im, hîn lêkolînvan im, eger ez karibim vî nasnavê bilind ji bo xwe bi kar bînim, lê tiştê ez balê dikişînim ser ew e ka kî nifşê nû ye, kî wek xwendekarê qonaxa yekem an duyem tê zanîngehê, ez dikarim rênîşanderiya kê bikim, ez dikarim alîkariya kê bikim.
Kesên ku min rênîşanderiya wan kiriye, dikarin alîkariya kê bikin. Bi vî awayî dema em difikirin ka em çawa xizmeta çanda Kurdî û gelê Kurd bikin, di rastiyê de, em bi awayekî berfirehtir difikirin ka em çawa nifşekî tevahî ava bikin ku xema xizmetkirinê bixwe. Tiştê ku Keşkul dixwaze bike ev e.
Rûdaw: Baş e. Hûn wekî biyanî, çi Amerîkî, Brîtanî yan jî ji her welatekî din bin, gelê Kurd û civaka Kurdan çawa nas dikin?
Marie LaBrosse: Ez tenê ji ber vê dikenim çimkî bersiveke xemgîn e. Bersiv ew e ku em wan baş nas nakin.
Rûdaw: Ne baş e.
Marie LaBrosse: Herî kêm nûnertiya Kurdan tê kirin. Em vê dizanin. Di wêje û wergerê de kêmtir nûnertiya wan tê kirin. Dema ku di medyaya rojavayî de jî nûnertiya wan tê kirin, pir caran ji ber hevrikiyekê ye ku rojava, bila em bêjin "berjewendiyeke taybet" tê de heye. Ev ne tiştek e ku ez rêzê lê bigirim, lê rastî ev e.
Rûdaw: Naxwe?
Marie LaBrosse: Naxwe yek ji tiştên ku em dikarin ji bo guhertina vê bikin, gelo ev pirsa piştre ye?
Rûdaw: Erê.
Marie LaBrosse: Baş e. Yek ji tiştên em dikarin ji bo guhertina vê bikin ew e ku em li ser hêza xwe bifikirin, li ser tiştê ku di bin kontrola me de ye. Baş e, jeopolîtîk ku ti têkiliya min pê re nîne. Donald Trump, Barack Obama, Bush, ev tişt ji asta min pir bilindtir in. Lê eger ez balê bikişînim ser tiştê di bin kontrola min de ye, tiştê ku ez dikarim bikim û berê xwe bidim xwendekarên xwe û alîkariya wan bikim ku bawer bikin ku bi balkişandina ser tiştê di bin kontrola wan de ye û hêza wan çi ye, em dikarin tiştekî mezin bi hev re bikin. Em bi hev re tiştekî mezin dikin.
Rûdaw: Ango wêneyekî me yê xerab li cem welatên din an welatên biyanî heye?
Marie LaBrosse: Tu dizanî, min negot xerab. Bi ya min wêneyê Rojava yê ji bo Kurdan ew e ku pir wêrek in... pir fedakar in... bi ya min wêneyê Rojava di rastiyê de, mebesta min ew e ku Rojava her dem bi vê matmayî dimîne, lê ez na, ew jî hebûna rêjeyeke sosret a wekeviya zayendî û mafên jinan e. Ti yek ji van jî min matmayî nahêle, lê bi ya min li rojava ev tiştên sosret in dema tiştên wiha ji Rojhilata Navîn tên, ji ber wan wêneyên xerab ên Rojhilata Navîn ku rojava li ser bawerkirina wan rijd e.
Lê tiştê dixwazim bêjim ev e, ez nabêjim wêneya rojava ya ji bo Kurdan xerab e, lê ez dibêjim wêneyekî nîvco ye. Ew wêne dikare ji vê pir xweşiktir be. Tiştê ku Keşkul li ser kar dike ev e. Em dixwazin bêjin, li wêjeyê binêrin. Em dixwazin bêjin, li çandê binêrin. Em dixwazin bêjin, li dengbêjan binêrin. Em dixwazin bêjin, li semayê binêrin.
Em dixwazin bêjin, em dixwazin bêjin Ednan Kerîm, em dixwazin bêjin Homer Dizeyî, hene. Tu têdigihîjî? Kurd ji wê yekê gelekî zêdetir in ka gelo çekê hildigirin ji bo şerê DAIŞê yan na. Ku bêguman hildigirin. Ew wêrek in. Her wiha, ne lê, her wiha, gelek tiştên dîtir jî hene. Loma Keşkul bi wê yekê şanaz û kêfxweş dibe ku karibe cîhanê bi wê pênaseya pir berfirehtir û mezintir a Kurdan bide naskirin.
Rûdaw: Baş e, gelo em dikarin van tiştên baş ên di nav warên çandî de bi kar bînin û bikin şûngirên wan rewişt û xûyên xerab ên ku li ba Kurdan hene? Mînak, di warê siyasî û jeopolîtîk de, wekî te behs kir. Em dikarin van hemû tiştên baş bi kar bînin?
Marie LaBrosse: Tu dizanî, ez ê dîsa bêjim, ez dibêjim, carinan dibihîsim Kurd behsa xûyên xwe yên xerab dikin. Nexwe ez dixwazim bêjim, ew xûyên xerab ên mirovahiyê ne. Ew ne xûyên xerab ên Kurdan e. Ez heman xûyên xerab di siyasetmedarên Amerîkî de jî dibînim. Şerekî dijwar e ku mirov mirov bimîne.
Şerekî dijwar e. Lê eger em behs bikin çawa, dîsa, em wêneya Kurdan temam bikin, erê, bi ya min wêje û çanda we û rastiya ku we di bin guvaşeke mezin û zordestiyeke rasterast de berevanî lê kiriye, we berevanî li çanda xwe kiriye, ew çîrokên pir bi bandor in. Nexwe ew rêya ku mirov kesên ku difikirin nas dikin, nas dikin, dema em... wey Xwedê, min peyv ji bîr kir.
Lê dema em difikirin ku em kesekî nas dikin û, di rastiyê de ne wisa ye, baştirîn rê ji bo matmayîhiştina xwe ew e ku em wekî mirov pêwendiyê bi mirovan re deynin. Nexwe çîrok û çand tiştên bi temamî mirovî ne. Ti rêyeke din nîne. Lewra her çend tu wekî stereotîpek ji bo min ne balkêş î jî, lê wekî takekesekî tu dest pê dikî bala min bikişînî.
Her wiha wêje, helbest, tu dizanî, çîrok, destan, dengbêj, hemû wer dikin ku tu wekî kesekî biyanî ji bo min rasteqîntir xuya bikî. Ev hêza çandê ye, ku wer dike ez kesekî biyanî wekî cîranê xwe hîs bikim. Ev pir bihêz e. Ev guherînê di şêwaza dîtina hev de çêdike.
Rûdaw: Baş e. Eger em dikarin tiştekî baş ji bo çanda xwe bikin da ku wê baştir bikin, çima hin biyanî tên Kurdistanê da ku wî karî li şûna me bikin?
Marie LaBrosse: Tu dizanî, peyama min ev e, hûn dikarin. Ez her tim ji karmendên xwe re dibêjim, hûn hemû herin bawernameya masterê bistînin, vegerin û karê min wergirin, çiku ez ji karê xwe hez dikim. Gelekî jê hez dikim.
Rûdaw: Tu pirsa min fêm kir?
Marie LaBrosse: Erê, min fêm kir. Eger karibim dubare bikim, çima biyaniyek tê û vê ji me re dike eger em bi xwe karibin ji xwe re bikin? Çima hûn rêberiya me dikin? Bersiv ev e ku ez naxwazim. Bersiv ev e ku ez nifşê nû perwerde dikim da ku karibin karê min wergirin, da ku bibim zêde û hewcedarî bi min nemîne.
Hêvîdar im her tim cihekî min li Kurdistanê hebe, çimkî ez gelekî jê hez dikim. Lê ez dixwazim wisa bikim ku ez karê xwe ji dest bidim. Ez dixwazim bibim yek ji sedan, ji hezaran wergêrên ku ji Kurdî bo Îngilîzî kar dikin. Her wiha dixwazim bibim beşek ji bihêzkirin û perwerdekirina wan û naskirina wan bi sernivîskaran re û girêdana wan bi weşanxaneyên me re.
Ez dixwazim vî nifşî bihêz bikim da ku lap heman tiştî bikin. Da ku bi rastî li ser lingên xwe bisekinin, çimkî hêjayî wê ne û bi temamî xwedî şiyan in. Her wiha biyanî ji bo demeke pir dirêj hatine vir û tişt birine, tiştekî bi nirx derxistine. Ez dixwazim bêm vir û tiştekî bibexşînim. Eger ez karibim cihê xwe li vir çêkim, nexwe ew bi bexşandin û netirsîna ji wê yekê ye ku ez karê xwe ji dest bidim.
Rûdaw: Baş e, li gorî serpêhatiya te, karkirina bi Kurdan re çawa bû?
Marie LaBrosse: Bêkêmasî. Bi temamî bêkêmasî.
Rûdaw: Bi rastî?
Marie LaBrosse: Erê, pirseke hûrbîntir bike. Ez dikarim çi qas bixwazî behsa tiştên baş bikim. Na, ew bêkêmasî ne. Zêdetir bipirse. Ew bi gelek zimanan dizanin. Ew... serpêhatiyên wan ên jiyanê yên cuda hene, gelek ji wan di vî nifşî de bi zorê hatine Erebkirin.
Rûdaw: Baş e, derbarê zanyariyên giştî de çi?
Marie LaBrosse: Zanyariyên giştî? Wekî çi?
Rûdaw: Na, na, mebesta min ew e, xwendekarên Kurd ji aliyê zanyariyên giştî yan tiştekî hûrbîntir ve çawa ne? Çawa ye?
Marie LaBrosse: Tu dizanî, ez bi rastî nizanim, ji ber ku ez bi awayekî pir taybet bi xwendekarên Kurd re di warê wêje, werger û nivîsandinê de kar dikim, loma bi rastî ez tenê bi vî awayî wan nas dikim. Nexwe çawa ez wan wekî nivîskar û wergêr nas dikim, ew kesên pir dilsoz û wefadar in. Xema helbesta xwe dixwin.
Dema werdigerînin, li ser tîpa peywendiyê ya herî biçûk gengeşeyê dikin, çimkî ji wê yekê nefret dikin ku xiyanetê li wan helbestvanên ku ji wan hez dikin bikin. Wey Xwedê. Bêkêmasî ye. Ev pir kêmpeyda ye. Pir kêmpeyda ye. Û dema ku nivîskar in, bi rastî xema pêwendîdanîna bi xwînerên xwe re dixwin. Xwîner ji bo wan girîng e.
Ew ji bo wê nanivîsin ku xwe mezin bikin. Lê ji bo pêwendîdanînê, alîkariyê û bibin beşek ji pêşketina gelê Kurd dinivîsin. Hesteke rastîn a armancê û hesteke rastîn a cih û girêdanê heye ku hemû karên wan li ser disekine, bi awayekî ku ez wê wekî tiştekî pir enerjîbexş dibînim.
Rûdaw: Baş e, bi ya min tu gelekî zêdetir ji helbestê hez dikî.
Marie LaBrosse: Erê, qada min e.
Rûdaw: Erê. Derbarê helbestvanên Kurd de çi? Tu ji kîjan helbestvanê Kurd hez dikî?
Marie LaBrosse: Mebesta min ew e, bi rastî wekî wê ye ku tu hewl bidî zarokê xwe yê bijare hilbijêrî. Ez ji hemûyan hez dikim. Ez helbestvanên Soranî hinekî baştir nas dikim, çiku ew zarava ye ku ez dikarim bixwînim. Ez dikarim Kurmancî jî hinekî bixwînim. Hîn dibim, lê naxwazim zêde bikevim nav Kurmancî heta ku Kurdiya min a axaftinê baştir bibe. Armanca min ev e.
Rûdaw: Helbestvanê te yê bijare kî ye?
Marie LaBrosse: Wey Xwedê. Helbestvanê te yê bijare kî ye? Tu bersivê bide.
Rûdaw: Helbestvanê min ê bijare? Ne cihê kêfxweşiya min e ku ez bersivê bidim. Ez tenê dixwazim ji te bipirsim. Ne şaş bim Refîq Çalak e. Nizanim tu wî nas dikî yan na. Helbestvanekî Kurd ê kevn e di salên 1700î de.
Marie LaBrosse: Di sala bê de, ez û Şanê Mihemed, ku birêvebira dîdarê ye, dê antolojiyeke me hebe. Navnîşana antolojiyê "Dûrketin Gihîştin e" û, helbestên Nalî, Salim, Kurdî, Mehwî, Wefayî, Bêxud, Hemdî, Qani', Şêx Rizayê Talebanî dê tê de bin. Hacî Qadirê Koyî jî dê tê de be. Min behs kir? Ez ji wan hez dikim.
Rûdaw: Te bi Kurdî xwendine yan bi Îngilîzî?
Marie LaBrosse: Bi Kurdî, bi Kurdî. Erê. Ew destpêka naskirina min a bi helbesta Kurdî re bûn. Lewra cihekî wan ê taybet di dilê min de heye. Bêguman, ez ji Kejal Ehmed, Ebdulla Peşêw, Şêrko Bêkes û Hêro Kurde jî hez dikim. Ev ew hemû kes in ku min karê wergerê ji bo wan kiriye. Bêguman, ez ji helbesta Dr. Ferhad Pîrbal pir hez dikim. Min kurteçîrokên wî wergerandine. Min û hevjînê xwe li ser wê yekê şer dikir ka kî dê helbesta wî wergerîne.
Rûdaw: Tu dikarî biçî mala Şêrko Bêkes.
Marie LaBrosse: Nû hatiye nûjenkirin. Erê, bi rastî bêkêmasî ye. Karekî mezin e. Erê. Naxwe, erê, mebesta min bi rastî ew e, ez... wek xwînerekê, nikarim wekî felafil, kebab, selete hilbijêrim. Ez hemûyan li ser tepsiyeke tenê dixwazim. Tu dizanî, ez hemûyan dixwînim. Ez hemûyan dixwazim.
Rûdaw: Tu kebabê dixwî û...
Marie LaBrosse: Di rastiyê de, na, ez goşt naxwim. Hêvî dikim te ew pirs nekiriba.
Rûdaw: Ez dizanim, bi dîtina bejn û bala te diyar e ku...
Marie LaBrosse: Ez goşt naxwim.
Rûdaw: Tu kebabê naxwî.
Marie LaBrosse: Lê zewqeke min a pirreng ji bo pirtûkan heye.
Rûdaw: Pirsa min a dawî ew e ku tu çawa fêrî hin peyv, hevok û biwêjên Kurdî bûyî? Tu çawa fêr bûyî û tu çawa dixwazî Kurdiya xwe baştir bikî, ne tenê ji bo xwe, lê ji bo biyaniyan jî?
Marie LaBrosse: Ne tenê ji bo min, ji bo biyaniyên din jî. Rêbaza fêrbûna min a Kurdî pir şêrîn bû, lê pir sosret bû jî. Tu dizanî, dema ez yekem car gihiştim vir, yekane pirtûka rêzimanê ya fermî ji bo Kurdî hîn li ser bingeha karê Edmonds bû, ku demeke dirêj berê li vir karmendekî siyasî yê Brîtanî bû. Îcar rêziman nehatibû nûkirin. Loma ez têgihiştim ku divê ez xwe fêrî biwêjên danûstandinê bikim.
Paşê diviyabû ajokarên taksiyan, pîvazfiroş, sebzefiroş, wê demê min goşt dixwar, goştfiroş, diviyabû ew min fêr bikin. Kurd pir bêhnfireh in. Ew li hemberî her kesê ku du peyvên Kurdî bizane pir dilfireh in. Ew dibêjin, tu keça Kurdistanê yî. Tu dizanî, eger tu paragrafeke temam bi Fransî biaxivî, ew dibêjin, of, de raweste. Ne pirsgirêk e.
Bila em bi Îngilîzî biaxivin. Lê du peyvên Kurdî bêje û, Kurd bi temamî bi germî pêşwaziya te dikin. Loma min xwe fêrî biwêjê kir, "Ev çi ye?" û "Ew çî ye?" ku biwêjên nîşandayîna nêzîk û dûr in. "Bihayê vê çend e?", da ku ez karibim bêjim "Ji kerema xwe hinekî daxîne." Paşê firoşkaran ez fêrî peyva pîvaz, peyva spî, mor, zer dikirim, ku hemû cureyên pîvazê ne.
Wan ez fêr dikirim. Min pere ji cizdanê xwe derdixist da ku bidim. Wan ez fêr dikirim, min 250 dînarek derdixist, tu dizanî, û wan ez fêrî peyva wê dikirim. Paşê min 500 dînarek derdixist û wan ez fêrî peyva wê dikirim. Paşê 750 û wan ez fêrî peyva wê dikirim.
Rûdaw: Paşê te ji ber dikirin?
Marie LaBrosse: Ez tenê her roj diçûm bazarê û min pratîk dikir. Paşê dema ez bi têra xwe fêr bûm, min zanî ez dixwazim wergerînim. Min zanî ez dixwazim wergerînim. Ez wekî helbestvanekê hatime perwerdekirin û min zanî ew e tiştê ez dixwazim. Çiku heger tu helbestvan bî, ev şîreta min ji bo hemû helbestvanên bernameya te ye, xwe bi kesekî ji xwe çêtir ve girêde ku karibe te fêrî kêş û serhaweya helbesta baş bike.
Kesekî wergerîne ku tu jê bitirsî ji ber ku ew qas baş e. Lewra min wisa kir. Ez çûm cem xwendekarên xwe û min got, ez fêrî Kurdî dibim. Eger hûn amade bin ku hinekî min fêr bikin di rê de, ez ê jî we fêrî wergerê bikim. Û em ê bi hev re biçin. Em ê bi ser çiyê kevin. Erê, ez bi vî awayî hînî Kurdî bûm.
Rûdaw