Berî ku romana 'WARÊ NÛ' bidim nasîn, ka em kurtedîtineke lê bikin ka roman bi xwe çi ye û ne çi ye!?.

Roman çîrokeke pexşanî ya hevgirtî ya bi dirêjîya pirtûkekê ye ku di derbarê çalakî û pêşkeftina kesayetiya yek an çend kesayetiyan de, bi gelemperî bi hawîrdora wan re têkildar e. Roman bi pirranî di xwezaya/taybetmendiya xwe de xeyalî ne û bi mezinahiya xwe romanê ji kurteçîrokan derbas dibine. Cûdahiya di navbera kurteçîrokê û romanê de her dem bi zelalî nayê pênasekirin.

Li ser dirêjahîya herî kêm ya romanê lihevkirineke zelal tuneye. Carinan 40.000 peyv wekî kêmtirîn têne hesibandin, lê di pratîkê de bêjeyên roman û novelle bi gelemperî bi hev re têne bikar anîn.

Ji bilî dirêjiyê romanê pîvanên girîng ji pir caran têne bikar anîn. Mînakî, qada romanê dê firehtir be û dê karakterên di pêşveçûneke diyar de nîşan bide, lê novelle dê tenê pevçûnek (bi sînor) hûrgilî dike. Di romanê de di encamê de mijar (hunandina bûyere) tevlihevî (aloztir) dibe, ango ew ji mijareke sereke û yên arîkar pêktêne. Dê novelle/kurteçîrok li hemberi ve xwedana avahîyeke hêsan e!. Wekî din jî dê romanê ji novellê bêhtir karekteran, wêneyekî mezintir yên der û dorê û çarçoveyeke yanê zemanekî firehtir vehewîne. Wekî din jî xêzkirina karakterê di romanê de, dê ji novellê/kurteçîrokê hûrgultir be (mînak karakterên dor). Lêbelê, ev senifandin di pratîkê de ne miteber e. Mînakek ji bo wê romana James Joyce 'Ulysses' e (1922) tenê di 24 seat demjimêran de tevdigire û di hinek romana de ne tenê dem kêm in, lê her weha hejmareke karakteran jî kêm in!. Mînakên berevajî yên bi vî rengî ji bo xêzkirina karekteran, nîgarên hawîrdorê û xêzkirinê dikarin werin dayîn. Her weha li hinek pirtûka bifikirin ku dem rojek e. Hinek pirtûkê de dem nêzîkê 70 sal e.

Di deme Ronensans û Barok de roman pexsani

Mînaka yekem a romana pexşanî ya bi zimanekî ne-klasîk 'Tristan û Pexşan'a ya Luce del Gat e, adapte kirina pexşana sedsala XIII-an ya 'Tristan and Isolde'* ye. Ji sedsala 16an de berhemên nezîki ên mezintir têne nivîsandin: Cervantes, 'Don Quixote' jî di 1605an de hatê weşandin. Li dû romana pikaresk ya Spanyayî di sedsala 17an de romana 'Xapînok' anî (1695), celebek ku dû re jî berdewamkirina hilberîna mînakan berdewam kir (Mark Twains: Adventures of Huckleberry Finn, 1884).

Roman di sedsala 18an de

Di pêvajoya sedsala 18an de berhemek nûjen dest pê kir, ku bi danasînên heyî yên adetî yên celebê (Voltaire, Diderot, Daniel Defoe tê de) têkiliyek hîn zelaltir nîşan dide. Wekî din, celeb fireh dibe, ji ber vê yekê hewce ye ku di subgenres/ binecureyan de pêdivî bi vegotinek din jî hebe. Di pratîkê de, romana genre/tarz/awa/stîl li ser du bingehan tê dabeş kirin: cûdahî li gorî taybetmendiyên naverok û sêwiranê. Nêrîna auctorial/mezad serdest e, bi vebêjer tewra zana û derveyî çalakiyê ye. Ne tenê avahiya romanê sêwiranê destnîşan dike, lê carinan ev awayê weşanê jî, mînakê di romana rêzefîlm de.

Di wê demê de celebek nû romana nameyê pêk anî, ku li pê Samuel Richardson (Pamela: an, Dilsoziya Xelatkirî, 1740), populerîteyeke mezin bi dest xwe xist. Bi rastî, ev celeb hemî li ser sêwiranê ye. Romana name yê ji perspektîfê ve wekî romanek I-ya ku carinan ji yekê zêdetir ez vedibêjim dema ku ji yekê zêdetir nivîskarek hebe, dikare were dîtin. Romana 'rojnivîsk'ê jî ji hêla forma I ve tête diyar kirin. Di celebên din de romana serpêhatî, romana komîk û romana tirsê jî hene

Roman di sedsala 19an de

Di pêvajoya sedsala 19an de guherîneke ji rêbaza vegotinê ya mezad, taybetmendiya romana dîrokî û di pexşana realîst (Nicolaas Beets: Camera Obscura, 1839 û Jose- 1834 ) dikare were dîtin, ber bi rêbaza vegotina kesane ve ku di pexşan xwezayîparêz. Cûreyên ku dikevin meriyetê romana dîrokî, Bildungsroman**, romana psîkolojîk, romana detektîf, romana malbatê, romana herêmî û romana ehlaqî ne.

Roman di sedsala 20an de

Di sedsala 20an de bi forma vegotinê re ceribandineke zêde heye ku, mînakî bi hişmendî dev ji kronolojîyê berdan an jî bi karanîna perspektîfên cihêreng an li rex hev. Di pexşana ceribandî de (nouveau roman), ji bo nimûne, teknîkên kolejê û xefkirina perspektîfê di nav tiştên din de ji bo afirandina bandoreke biyanîbûnê têne bikar anîn. Di vê çarçoveyê de ji ber vê yekê meriv qala antî-romanê dike.

Naverok

1 Pêşkeftina mijarê

2 Danasîna mîjarê

3 Têgehên peywendîdar

1. Pêşkeftina mijarê

Mijareyeke wekî rêzek bûyerên di çîrokekê de ku her bûyerek dibe sedema yekê din an divê pêşve bibe. Ev ne bûyerên bêhemdî, negirêdayî ne: bûyer li ser pevçûnê ne, têkoşîna lehengê ku dixwaze bigihîje armanca xwe ya dramatîk e.

Bi gelemperî, vegotineke bi pêşangeha ku tê de karakterên sereke di derûdoreke û rewşê de têne destnîşan kirin dest pê dike. Wê hingê mîjar bi kirin û dîaloxên bêtir pêşve diçe. Nivîskar an senarîst bi gelemperî di avahî û peresendiya çîroka xwe de, xalên ku di çîrokê de girîng in destnîşan dikin, xalên xalikê digire.

2. Danasîna mijarê

Mijar bi gelemperî di detektîfan de, pir caran veşartî ye ku xwendevan, guhdarvan, an temaşevan di derbarê tevliheviya çîrokê de di tariyê de bihêle. Di mînaka detektîfê de, dê rêzek tevlihevî di dawiya lêkolînê de werin çareser kirin da ku pîlanek zû û sosret eşkere bike.

Lêbelê, pirtûkek, fîlimek an mijarek lîstikê jî dikare were pênasekirin da ku zelal bike ka tevgerên karakterên çîrokê çawa dimeşînin. Tenê çalakî û bûyerên ku ji bo avakirina çîrokê girîng in li vir hatine vegotin.

3. Têgehên peywendîdar

Têgeheke pêwendîdar kurtahî ye ku naveroka kurtahî ya çîrokekê ye ji bo berjewendîya hilberîner, bêyî ku çi dîalox hebe. Termê mîjar ji bo danasîneke teng û pîvandî ya çîrokeke, ku tê de avahî zelal e, tê tercîh kirin. Ji bo vegotineke berfirehtir, hûn dikarin naveroke, kurtahîye, çîroke an kurtahîye hilbijêrin. Dermankirina term tenê ji bo senaryoyan hevpar e.

Carinan cûdahî di navbera 'mijar' de ji bo avahiya nivîsê û 'entrîke' wekî yek an çend tîpan 'plan dike ku kesekî têk bibe. Di wê rewşê de, hîle beşek xapandinê ye.

WARÊ NÛ 

Warê Nû, mijareke bi serê xwe ye di salê hezar nehsed şêştî de dema karkerên bîyanî rûye xwe dane ewrope, du rejima awerte a hezar nehsed şêştî de ji Tirkîye jî karker û xebatkarên Tirk û Kurdan jî koçkirin çûn ewrope, ji ber feqîrî û belangazîye. Mijar koçerîye, Fexro lehengê Kurd e ji Rûhayê, ji gundekî Bozova ye. Di wê demê de bi çi astengîyan gehêştîye Hollandê. Lê kar kiriye dû re jî jê re bûye Warê Nû. Çiqas dijwarî hebin yek û yek ceribandine, çi rayedariyê bilind li Hollandê hebûne tê re derbas bûye. Dû re dibe xwedan meslek û dibe merivekî şêwirmend û wergêr, lê hêdî venagare welate jê hatî. Li wê dimîne hîkaye bi dawî tê heta kînge li wir dimîne ne diyar e Fexro bi zar û zêç e.

Mebesta min bi vê romanê wek cure bîoxrafî û cure belgenameyeke salê hezarnehsedşêştî li ewropa rojava karkerê koçber çawa, bi çi rengî çûne, sedema çûna wan a sereke karkerên Kurd û Tirk kir mijar, bo rojeke bibe belgeke an jî bibe romeneke dîrokî. Bi vê şêwaza romannusîne xwast ne tenê Kurd li Almanya li her derê ewropê belav dijîn, belê nifûsa duwemîn an jî sêyemîn êdî bûne Kurdê dîaspore yanê ewropê. Ev roman cure pexşaneke vegotine ku ji nifşe duwaroje re bibe çavkanî. Bi stîla romane her peyv û têgehe xwe anîne zimên, lewra bo Kurdên ewropê û yê welêt re jî girîng e ji dîroka dawî a nîv-sedsala çûyî xeberdar bin; vê romanê bixwînin ka çawa li ewropê bi cîh û war bûn.

Roman bi mijareke aktuel e, ya herdemê jî aktuel bimîne, çimak bi hezaran hatin, niha bi mîlyûna li wir dijîn. Şêwaze/stîle realîst e, çîroke çiqas bi xeyalî hatibe hûnandin jî, lêbelê raste rast rasteqînî ye yanê realîzm e. Ti fîksî (fiction) nîne, ji jîyana rastî mijar girtiye, hineke dişibe belgenamê dîrokî, bi taybetî dokumentereke derheqe bîyanîyan û penaberên sedsala çûyî ku hatine ewropê. Bi taybetî  bîrdozî bo koçbere Kurdan û Tirkan e. Loma Warê Nû her Kurdek dikare bi hêsanî ji mijare famke û ji bo ku çîroka însanê me yê li ewropê, li dîaspore ye, hemî jî dişibin hevdu, ferq di navbera Swêd û Belçîka û Franse û Nemse de nîne, çîrok her yek e. Zimanê romanê Kurdîyeke sade û hêsan e, şert dikim û soz didim ku kî ku meheke li ser rêzimana Kurdî ya Kurmancî xebitîbe ew ê di xwendina romana Warê Nû de dijwarî nebîne, çunkî ziman zimanê ku gundî rojane dipeyvîne, dor 300 rûpel e, yê du hefte an sê hefte de biqedîne û bê ferheng têbigehêje ango fambike û hema heman ti astengîya nabîne. Ji bo pêdekirine ji pirtukakurdi.com bixwaze. Ger we xwend û nirxand ji rexne we re amade me.

Lahey, 25/12/2020- Yusuf Kaynak 

* Tristan and Isolde, bi alternatîfî wekî Tristan û Isolde têne zanîn, ji sedsala 12-an û vir ve evîndarek ciwanperwerî ye ku bi gelek guherînan vedigere. Çîrok trajediyek li ser evîna zînayê ya di navbera şovaliyê Kornîş Tristan (Tristram û hwd.) Û prensesa Îrlandî Iseult (Isolde, Yseult, û hwd.) e; dema ku hûrgulî ji nivîskarek ji nivîskarekî din cuda ne, avahiya tevahî ya pîlanê pir yek dimîne. Çîrok pêşîn û bi îhtîmaleke mezin bandorek berbiçav li ser huner û wêjeya rojavayî kiriye.  

** Bildungsroman (Almanî: 'romana perwerdehiyê') romanek psîkolojîk e ku qala mezinbûna hestyarî, exlaqî û ramanî ya karakterê sereke (bi gelemperî ciwan) dike. Karaktera sereke bi gelemperî ji hêla mirovên ku ew pê re hevdîtin dike û pê re hevalbendî pêk tê. Çîroka jiyana wî bi lêgerîna wate û ahengê tê xuya kirin.

a