Roportaj: Enwer Yilmaz

Her çiqas zî Kurdistan de polîtîkaya asîmîlasyonî her cayê welatî de hetê dewleta ra dewam keno zî, ziwanê ma de seba averşîyayîşê ziwanî, pawitişê ziwanî xebatî zî estî û dewam kenî. Nê xebatan ra yew zî xebata Gûrba Xebate ya Vateyî ya. Endamanê Grûba Vateyî ya ke serra 1996 ra nat seba standartkerdiş û everberdişê Kirdkî( Zazakî) xebate kena M. Selîm Uzun vano ke ‘Ma 24 seran ra nat seba ziwanê xo xebate kenî.  Tena emegê ma bes nîyo. Ma şarê xo ra zî wazenî wa wayîrê ziwanê xo vejîyo, ziwanê ma ziwanêko şîrîn, delal û qedim o. Yow milet pê ziwanê xo esta. Eke miletêk ziwanê xo vînî biko, wesfê miletbîyayîşê xo zî vinî keno’

Enwer Yilmaz: Kek M. Selîm Uzun ti bi xeyr ameyî Dîyarbekir. Seke ma zanê şima (Grûba Xebate Ya Vateyî) kombîyayîşê xo yê 31inî Dîyarbekir de kenê. Ma nê roportajê xo de wazenê qala xebatanê Grûba Xebate ya Vateyî bike. Ti bi xo zî roja ewilî ra nat mîyanê grûbe de ca gênî û a roje ra nat ziwanê ma ser o xebate ken , ziwanê ma rê xizmet kenî. Ez wazena ma nê roportajê xo de derga-derg behsê xebatanê şima bike. La ez ewilî wazena ti xo bineyke bidî şinasnayîş. M. Selîm Uzun kam o, kamca ra yo û çi wext ra nat mîyanê xebatanê Kirdkî de ca gêno.?

 M. Selîm Uzun: Ez qezaya Xarpêtî Palu ra ya. Mi xarpêt de mekteb wend. Mi Tirkîya de Unversîteya Îktîsadî de wend. Serra1992 ra nat ez Sewêd de manena. O wext ra nat ez Sewêd de ciwîyena. Sey karî, ez karê muhasebeyî kena. Ez ge-ge zî karê tercumeyî kena Sewêd de. Û ez hetêk ra zî roja ewilî ra nata endamê Grûba Xebate ya Vateyî ya.

To va ‘ ez mîyanê xebatanê Grûba Xebate ya Vateyî de zî ca gêna’. Ez wazena ti bineyke destpêk ra ma rê behsê xebatanê grûbe bikî. To bi xo sere ra nat mîyanê Grûbe de xebata standartkerdişê kirdkî, xebata rastnuştişî, xebata vetişê ferhengî û xebata vetişê Kovara Vateyî kerd. Ez wazena ma bi xebatanê grûbe dest pêbike, şima çi wext dest bi na xebate kerd û şima bi çi lazimtî ra dest bi na xebate kerde.

 

Ma êyê Kird (Zaza) yî û Ewropa de bî, ma mîyanê xo de ge-ge meseleye ziwanî, rewşa ziwanî ser o qisê kerdêne. Ma vatêne ‘ma Kurd î, ziwanê ma Kurdkî yo, bes ziwanê ma tena Kurmanckî, Hewremankî, Sorankî nîyo. Lehçeyê ma Zazakî ya. Zazayanê ma, ronşbîr û sîyasetmedaranê ma mîyanê hereketê netewî yê kurdistanî de zaf ca girewtê. Kurdîstan Talî Cemîyetî ra heta Kovara Jin, destpêkê seserrê vîst ra heta serranê 60-70 xeylê kadroyê ma zazayan mîyanê partî û rêxistinan de ca girewtê, hetta bîyê ronayoxê partîyan. Merdimê sey. Saît Elçî, Saît Kirmizitoprak, Faîk Bûcak û Necmeddîn Buyukkaya… Zaf şexsîyetê Zaza estbî. La înan seba xebata ziwanî zaf çî nêkerd. Ma înan zî sucdar nêkenê. La ma înan rexne kenî. Şertê ê wextî cîya bî. La nika ma estê, kadroyê ke mîyanê partî û rêxistinanê cîya-cîyayan de ca girewtêne o wext seba xebata Kirdkî (Zazakî) Ewropa de amê têhet. Hema vaje her patî û gelenek ra embazî estbî. Ma Ewropa de amê têhet. Ma mîyanê xo de minaqeşe kerd. Almanya Fransa û Sewêd ra embazî estbî. O wext welat ra têkîlîya ma kêm bî. Şertê ê wextî de wina bi. Ma serra 1994 de amê têhet. Dima ma hîna zaf semey xebata ziwanî amê têhet. Ma va, lazim o ma semey ziwanê xo çîyêk bike. Ma serra 1996 de sewêd de Stockholm de ma amê têhet. Ma mîyanê xo de resê qeneat ke, ma gere ziwanê xo de karêk bike. Ma mecburê ke wina bike. ma wariştê we û ma yow qerar da. Ma va, ma mîyanê xo de yew kombîyayîşêko hîra viraze. Ma da vîst tene merdimî estbî. Ma mîyanê xo de munaqeşe kerd. Ma rewşa ziwanî ser o qisê kerd. Ma qerar da ke mîyanê serrêk de yew yan zî di rey bêrê têhet û kombîyayîş bike,  xebata ziwanî bike. Ma hem problemananê xo hem zî termînolojî ser o munqeşe bike. Ma kombîyayîşo verên de tayn problemê xo yê bingehînî ser o qerar girewtî.

Mesela çi bî ê qerarê şima yê ewlinî. Şima tewr verî çi çî ser o qerar giewt.?

Ma va ke, ma Kurd î, yanê Zazayî Kurd î, Kurdî yow milet ê, û no milet miletêko qedîm o. Ziwanê Kurdan yew ziwan o, tira vanê Kurdkî, feqet mîyanê na kîmlîge de Zazayî estî, Kurmancî estî, Soranî estî û Hewremanî estî. Ma çereçeweya xo bi no qayde na ro. Ma xo Kurd qebul kenî, lehçeya xo zî Kirdkî (Zazakî) qebûl kene. Dima ra zî ma va ‘ma zaza yî la ma heme xo, ziwanê xo cîya-cîya name kenê, tayn mintiqayî xo ra vanê Kirmanc, mesela mintiqaya Dêrsim, Erzîgan û Gimgim xo ra vanê Kirmanc, ziwanê xo rê vanê Kirmanckî, Palu, Çewik û Pîran xo ra vanê Kird, lehçeyê x ora vanê Kirdkî,  Sewrêg , Gerger, Çunguş xo ra vanê Dimilî, ziwanê xo ra vanê Dimilî, tayn cayê ke tede asîmîlasyon zaf o zî xo ra vanê zaza, cayanê sey Maden û Licê wina yo. Ma va, nêbeno, ma rê nameyo muşterek lazim o. Ma ger mîyanê nînan ra yewêk qebûl bikerdêne. Ma nameyê Kirmancî de qerar da. Ma xebata xo de nê nameyî xebitnenê. La ma ê nameyanê binan zî mîyanê xo de xebitnenê. Ma xebata gramerî ra ver na çerçewe na ro û wina dest bi xebate kerde.

Yanê şima kombîyayîşê yewinî de nê qerarî girewtî. Ewilî xonamekerdiş!

Belê, ma kombîyayîş de nê girewtî binê qerar. A bîne zî ma va, na xebata ma xebatêka îdeal a, tede kar çino, menfiet çin o û karîyer çin o. Yanê xebata îdeal û kolektîf a. Ma cayêk ra ardim nêgirewt.  Ma ewilî yew broşur çap kerd. 1966 de. Ma kombîyayîşê diyîn 1997 de kerd. Ma va, pê broşuran no îş nêşino. Ma va, ma yew kovare veje. Wa nameyê Kovare zî Vate bo. Dima ra ma qerar da ke wa nameyê kovare (Vate) bibo nameyê grûba ma. Ma name xo kerd Grûba Xebate ya Vateyî. Bi no qayde nameyê ma zî vajîya orte. Kadroyê ma weş bî. Zafê xo Kirdkî (Zazakî) ser o nuştêne. Malmisanij û Munzur Çem xo ra verî zî zazakî nuştêne. Hem tebrubê ma yo sîyasî estbi hem zî ziwanî ser o zanayîşê ma estbi.

Ez wazena vajî ke, vate ra ver zaf weşanê ma çin bî. Zazakî zaf nênusyaya. Ehmedê Xasî ra ver hema vaje nênusyaya zazakî. Dima ra muheqeq xebatî estbî la kêm bî. Şima qerar da ke yew kovara bi safî Kirdkî vejî. To wexto ke Kovara Vateyî girewt xo dest to çi çî hîs kerd.?

Bawer bike, tarîfkerdiş zehmet o. Di sebeban ra: Sebeba yewin, seba ke ziwanê ma de çîk çin bi. Reya verêne kovarêka akademik, kolektîf û hetê kadroyanê weşan ra yew kovare vejîya. Kovarêka başe bî. O het ra rasta zî kovarêka weşe bî. Gamêk bî. Gamêka pîle bî, keyfê ma pê ame. A bîne zî wexto ke to emeg da çîyêk badê ti emegê xo vînenî. Seke to yew baxçe resnenî, bi destanê xo emeg danî û badê meywê ci wenî. Yan zî ti qijêkê xo resnenî û ewnênî ci pê gurur vînenî. Mi nê çîyî hîs kerdî. Yanê na yew vengî bibî. Îhtîyacîyêka pîle bî. Vetişê Kovara Vate tarîxê nuştişê zazakî de gamêka tarîxî û muhîm a. Eke ez bêr3i persa to, wexto ke kovare kewt kamî dest keyfê hemine ame. Çi kurmancî çi zazayî keyfê her kesî pê ame.

Pekî vetişê kovare ra dima senî yew munaqeşe dest pêkerd.? Ez bi xoTVyan ra zî zana. Şarê ma ziwano standarkerde rê bineyke îtîraz keno. Her kesî rê şîweya mintiqaya ey weş a. Muheqeq îtîrazî estbî!

Hem reaksonê pozîtîfî hem negatifî estbî. Hem mîyanê ma de hem mîyanê wendoxan de estbî. Tabî her mintiqa ra merdimî estbî mîyanê gruba ma de. Ma zî ewil zehmetî dî. La cuwa pey ê meseleyi bîyî kêmî. Seke ma zanê heta o wext xebatê şexsî estbî ziwanê ma de. La reya ewilî bi no qayde xebatêka kolektife virazîya ziwanê ma de. Prosesê qalîkerdişî ra pey ziwan zaf bedilyeno. Ziwanêk bivêro nuştiş xora zehmetî anceno. La ma mîyanê xo de weş pê kerd. Ma çekuyî yew bi yew standardize kerdî. Ma ferheng vet û qeydeyê rastnuştişî kifş kerd.

Şima xebata xo de çi metodî esas girwetî. Ma zanê ke kurmanckî û lehçeyê Kurdkî ê binî zî no peroses ra vîyartê. Yanê ez wina pers bikî. Şima xebata standartkerdişî de, dinya ra, zere ra çi esasan ser o xebate kerde.? Yew çekuye esta la her mintiqa de a çekye cîya-cîya vejîyena. Wexto ke şima a çekuye qebul kenî şima senî qerar gênî?

Kurdî de, xebata starndartkerdişî zaf çin ya. Ma zanê tena xebata Celalet Bedirxanî esta. Ma ewnîyenê kokê a çekuye ra.  Ma xebata xo de alfabeya Kurdkî qebul kenî. Ma de her kes gorê xo ra wendo. Ma zî alfabeya Celalet Bedirxanî kenî. Beno ke kêmasîya ci estbo la nika bes kena. Ma zî ziwanan ser o xebate kerda. Afrîka de senî ziwanî standar bîyî. Rojhilat de Rojava de. Wexto ke ma îmla û termînolojî tespît kenî ewnîyenê nimuneyanê dinya ra. Tabî seba ney metodê ma estê. Wexto ke ma çekuyêk tespît kenî krîterê ma estê. Ma her yew embaz cîya-cîya çekuyan ser o xebate keno. Eke ma yew çekuye ser o qerar bide ma a wezîfe danî hevalêk. Me heme mintiqayan de varyantê çekuyan anê têver. Eke ma numune bide çekuya morcele. 26 versîyonê çekuya morceleyî estê. marcila, mircila ûsbn. Ma heme nameyî qeyd kerdî. La ma starndart de çekuya morcele qebul kerd. Wexto ke ma qerar danî tikê krîterê ma estê. Eke ez nimune bidî:

1- Kokê na kelîma eslê de xo ça ra ya.?

2-Mîyanê şarî de en zaf kam form yeno xebitnayîş?

3- Kelîma deforme bîya yan nêbîya?

4-Eke ma nê formî bigîrê çendêk hetê şarî ra yeno qebulkerdiş? Krîterê ma winayînî estî.

Mi bineyna ver va, şar û wendoxî senî reaksiyon nîşanê xebatan şima da. To va hem reaksîyonê pozîtîf hem zî reaksîyonê negatîfî estbî. Ez wazena eleqeya sîyasetê Kurdan pers bikî. Şima dorûver ra hetê siyasetî ra reaksîyonê senî yan zî destegê senî girewt.

Ma sîyasetê Kurdan ra reaksîyonê pozîtîfî estbî. Hema hema pêro partî û rêxistinan eger fîîlî ardim nêkerd zî xebata ma rast vîna, sey xebatêka ercîyaye dî. La gazine ma zî esto partîyê Kurdan rê. Lazim o her çar parçeyê Kurdistanî de partîyê Kurdan ziwan ser o wayîrê palîtîkayêk bê. Pawitişê Kirdkî (Zazakî) wezîfeyê her partîya Kurdan o. Seke ma zanê welatê ma, ziwanê ma û miletê ma parçe-parçe bîyê. Na saete ra pey nêbeno, ti nêşkenê vajê ma mîyanê lehçeyanê kurdkî ra yew lehçe tena qebûl bikî. Vajî gere na lehçe tena bibo lehçeya netewî. Wina nêbeno. Nika Kurdkî no proses de nîya. Gere çi bibo? Gere nê lehçeyê Kurdkî yewbînan ra fehm bikî. Desteg bidî yewbînan. Seke ma zanê ê wextan de zaf kovaran de ca dîya kurmanckî la zaf kêm ca dîya Kirdkî (zazakî). Ma pêro xeletî kerda zemanê xo de. Ma kêm qîmet da zianê xo. Şûûrê ziwanî kêmî bi. Nika sîyast dest eşto ziwan la ma bineyke erey mend. Wext vîyart. Milet ma dest ra şi.  Zafê xo asîmîle bîyê. Eke ziwanê milet şi çi maneno.?

Yanê ti vanî ma zaf îqaz kerd la siyaset goş nêda îqazanê ma.

Belê. Yewna nuqtaya muhîm  esta ke ez temas bikî. Bawer bike eke grûbe ma ra nêbîyêne êyê ke ‘Zazacîtî’ kerdêne serkewtêne, çimkî dewlet ‘zazacitî’ teşwî1 kena, îmkan dana ci. Mîyanê ma de zî qisêmko tay estê ke ‘Zazacîtî’ kenî. La ma pê xebata xo vernîya nê çîyan girewt. Eke ma ra nêbîyênê nê zazacî zaf aver şîyêne.

Gelo êyê ke Zazacîtî kenê qewetê îann esto.? Ma zî nê falîyetan teqîp kenî, konferans danê, partî nanê ro, qîrenê-wîrenê. Gelo şar ser o tesîrê înan esto.? Û a bîne zî dewlet çira hendê desteg dana înan.?

No zî sîyasetêkê dewlete yo. Nika ra nîyo. Eke ma biewnî plana şark îslahatî ra uca ra belî beno. Plana înan de kurdistan xo mîyan de kenî 3 ziwan. Plana perçekerdişê lehçeyanê Kurdkî ya. A plane nika zî dewam kena gorê fikrî mi.

Seba averşîyayîşê ziwanê ma gere çi xebatî bêrê kerdiş. Ti çi kêmanî vînenî?

A bîne zî xebata ziwanî de, nê xebatê winayînî gere pê dezge û sazgehan bibê. Çi heyf ke no war de dezgeyê ma kêm ê. Dewlet timî dezgeyanê winayînan qefilnana. Ma zî newe ra dest ci kenê. 2 serra peyêne de xebata ziwanî xeylê kêmî bîya. Verî Beledîyeyî estbî û tayn boz î desteg dêne xebata ziwanî. Unîversîteyî estbî û dawet kerdêne. Pojeyê ma estbî. Ma eşkênê xo îfade bikî. La nê îmkanî nika çin î. Na rastî zî esta meseleyê ziwanî peynî de çareserkerdişê meseleyê sîyasî yo. Ma çend xebate kenî bikî, feqet heta ke ti warê desthilatdarî de nêbê wayîrê dezgeyê xo, îmkanê ke to ardê meydan daîmî nêbenî. Heta ke mekteban de perwerde çin bo o ziwan de çîyêk daîmî nêbeno.

Seba ke to wextê xo da ma, ma saf teşekur kenî. Seba ke şima ziwanê ma rê hendê zimet kerd emeg da ma şima rê zaf mînetdar î.  Brêz M. Selîm Uzun peynî de ti qayîlê se vajî wendoxanê ma rê şarê ma rê.?

Ma 24 serran ra nat seba ziwanê xo xebate kenî.  Tena emegê ma bes nîyo. Ma şarê xo ra zî wazenî wa wayîrê ziwanê xo vejîyo, ziwanê ma ziwanêko şîrîn, delal û qedim o. Yow milet pê ziwanê xo esta. Yow milet ziwanê xo vînî biko, wesfê miletbîyayîşê xo zî vinî keno. Her çi ra ver ma pêro gere wayîrê ziwanê xo vejîyê. Yow bîna newe ra virazyena, yew dezge yan zî çîyêko bîn… La ziwan vînî bibo peyser nêno. Eke ziwan vinî bibo peyser ardiş zor o. Ez wazena wa wendoxê ma, ma teqip bikê. Hêvîya ma gencê ma yê. Wa gencê ma her ca de her bajar de wayîrê ziwanî vejîyê. Ma înan ra wazenî wa her ca de ziwanê xo de xebate bikî. Wa bizanê ke ziwanê ma ziwanêko şîrîn o dewlemend o. Ma wayîr vejê ke wa no ziwano şîrîn vinî nêbo.